Σαράντα χρόνια μετά – Τα επίχειρα της Αλλαγής

Συμπληρώθηκαν 40 χρόνια από τότε που το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας για πρώτη φορά. Από τότε, κανένα άλλο κόμμα δεν ταυτίστηκε τόσο με τη Μεταπολίτευση και τις κοινωνικές αλλαγές που μεσολάβησαν. Αυτή την ώρα το ΠΑΣΟΚ (ΚΙΝΑΛ) βρίσκεται σε σταυροδρόμι, εν μέσω εσωκομματικών εκλογών με την εκλογή του Νίκου Ανδρουλάκη μάλλον βέβαιη.

Συνεπώς, είναι επίκαιρο το ερώτημα ποιος είναι ο απολογισμός της παρουσίας του ΠΑΣΟΚ στην πολιτική ζωή και ποιο μπορεί να είναι το μέλλον του υπό το πρίσμα των γενικότερων πολιτικών εξελίξεων. Στο πρώτο αυτό μέρος του σημειώματος θα ασχοληθούμε με το πρώτο σκέλος του ερωτήματος. Το ΠΑΣΟΚ και ο Ανδρέας Παπανδρέου, σε αντίθεση με την παραδοσιακή Αριστερά, ανέλυσαν σωστά την κοινωνική δομή της Ελλάδας, που βασίζεται στη μικροϊδιοκτησία και την ελεύθερη απασχόληση.

Έτσι, κοινωνικά εξέφρασαν ένα πλατύ φάσμα μικρομεσαίων στρωμάτων που είχαν καταπιεστεί όλη την προηγούμενη μετεμφυλιακή περίοδο, τους “μη προνομιούχους”. Αγρότες, ελεύθεροι επαγγελματίες, μικροεπιχειρηματίες, εργαζόμενοι του ιδιωτικού και δημόσιου τομέα συμπτύχθηκαν σε αυτό το μέτωπο. Ιστορικά και πολιτικά το ΠΑΣΟΚ εξέφρασε 2 βασικά ρεύματα: τη ριζοσπαστική πλευρά του δημοκρατικού βενιζελικού Κέντρου και τη μη κομμουνιστογενή ΕΑΜική παράδοση.

Η μεγάλη στροφή

Αυτά όπως εκφράστηκαν στους προδικτατορικούς αγώνες που ξεκίνησαν από τις διαδηλώσεις για το Κυπριακό τη δεκαετία του 1950, εν μέρει από το προοδευτικό πρόγραμμα της Ένωσης Κέντρου την περίοδο 1963-1965 και τελικά στο 114 και τον αντιδικτατορικό αγώνα. Κοινή συνισταμένη ήταν τα αιτήματα για ευρύ εκδημοκρατισμό σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο και ο πατριωτικός χαρακτήρας. Ειδικότερα αναφορικά με τον τελευταίο, η ανάδειξη της εξάρτησης της χώρας σε βασική πηγή της κακοδαιμονίας της υπήρξε κομβική.

Η επιτυχής σύζευξη κοινωνικού με εθνικό ήταν το βασικό ιδεολογικό άρμα που, σε συνδυασμό με τη χαρισματική ηγεσία, συνετέλεσε στην εντυπωσιακά ταχεία άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία. Τα συνθήματα “Η Ελλάδα στους Έλληνές”, “Έξοδο από ΕΟΚ και ΝΑΤΟ” και το τετράπτυχο “Λαϊκή Κυριαρχία, Εθνική Ανεξαρτησία, Κοινωνική Δικαιοσύνη και Δημοκρατική Διαδικασία” συμπύκνωσαν αυτά τα αιτήματα. Στη σύγχρονη πολιτική μας ιστορία ποτέ άλλοτε μια νέα διακυβέρνηση δε γέννησε τόσες ελπίδες και προσδοκίες. Αλλά και ποτέ άλλοτε δεν είχαμε τέτοια διάψευση προσδοκιών και οβιδιακή αλλαγή.

Πράγματι η πρώτη περίοδος διακυβέρνησης (1981-1985) εμπεριείχε μια κάποια μεταρρυθμιστική ορμή: ο σχεδιασμός και η ίδρυση του ΕΣΥ, η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και η εθνική συμφιλίωση με την ουσιαστική κατάργηση των “φακέλων”, οι αλλαγές στο Οικογενειακό Δίκαιο και οι πρωτοβουλίες για την ισότητα των φύλων, η πιο διεκδικητική εξωτερική πολιτική, η κάποια αρχική άνοδος των κατώτατων μισθών και η οικονομική αποκέντρωση υπήρξαν κάποια από αυτά.

Όσα θετικά όμως κι αν έγιναν εκείνη την πρώτη περίοδο, η όλη προσπάθεια υπονομεύτηκε εκ των πραγμάτων από το γεγονός ότι το κίνημα ουσιαστικά αθέτησε όλες τις μεγάλες διακηρύξεις του μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Και στην πολιτική οι στρατηγικές αποφάσεις είναι αυτές που καθορίζουν την πορεία ανεξάρτητα από τις επιμέρους πολιτικές.

Η μεταστροφή του ΠΑΣΟΚ

Διακήρυξε τον απεγκλωβισμό από τους λεόντειους διεθνείς οργανισμούς (ΝΑΤΟ, ΕΕ) ή έστω μια νέα “ειδική σχέση”. Στην πράξη διαιώνισε την παρουσία των βάσεων και διατήρησε τη χώρα στην ΕΟΚ με μόνη παρηγοριά τα ΜΟΠ. Ο γεωπολιτικός προσανατολισμός της χώρας είναι καθοριστικός και οι όποιες σχετικές αλλαγές δε συμβαίνουν αγόγγυστα, χωρίς σκληρή, μακρά διαπραγμάτευση και σχέδιο. Η πρόσφατη εμπειρία του Brexit το έδειξε.

Όμως η διατήρηση ακέραιων των γεωπολιτικών δεσμεύσεων ουσιαστικά υπονόμευσε οποιαδήποτε σοβαρή αλλαγή. Διακήρυξε την κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά δεν άλλαξε καθόλου τον παρασιτικό και μεταπρατικό χαρακτήρα της ελληνικής οικονομίας, ο οποίος ενισχύθηκε με την ένταξή μας στην τότε ΕΟΚ και το άνοιγμα της κοινής αγοράς, το άφθονο δανεικό χρήμα και στη συνέχεια το κοινό νόμισμα. Επαγγέλθηκε τη δημοκρατική διαδικασία παντού, σε συνδικάτα, συνεταιρισμούς, τοπική αυτοδιοίκηση, αλλά τα “άλωσε” με την κομματοκρατία.

Αναθεώρησε το Σύνταγμα το 1985 δείχνοντας τις προθέσεις του για συγκεντρωτισμό και ανατροπή του ισοζυγίου εξουσίας υπέρ του πρωθυπουργού. Τέλος, διακήρυξε την αξιοκρατία και το τέλος του κομματικού κράτους, αλλά θέριεψε τη διαφθορά. Ίδρυσε το ΑΣΕΠ, αλλά στην πράξη το υπονόμευσε με τους χιλιάδες συμβασιούχους. Πλέον, δε χρειαζόταν να είναι κανείς δεξιός για να βρει εργασία ή να ζητήσει εξυπηρέτηση. Μπορούσε να το κάνει ο οποιοσδήποτε παρακάμπτοντας το νόμο.

Η διαφθορά της… Δεξιάς

Από την καταγγελία της επάρατου διεφθαρμένης Δεξιάς καταλήξαμε στο περίφημο «να κάνετε ένα δωράκι στον εαυτό σας, αλλά όχι και 500 εκ.», δίνοντας το σύνθημα ότι δεν ήταν πρόβλημα πια η διαφθορά αλλά το μέγεθός της. Η πρόσβαση στο κράτος έγινε έφοδος για άλωσή του. Στην Παιδεία επαγγέλθηκε τον εκδημοκρατισμό, αλλά τα ΑΕΙ μετατράπηκαν σε άσυλα ανομίας, κομματοκρατίας και μετριότητας, παρά την όποια πρόοδο πράγματι συνετέλεσθη σε αρκετά ΑΕΙ (Κρήτης, Ιωαννίνων κλπ).

Η Δικαιοσύνη συνέχισε να είναι έρμαιο κυκλωμάτων και πολιτικών παρεμβάσεων. Το νέο τοπίο στα ΜΜΕ οικοδόμησε την αμαρτωλή τριγωνική σχέση ανάμεσα σε πολιτική εξουσία, τράπεζες και τα ίδια. Στη διανόηση, επήλθε άλωση της δημοσιογραφίας των ΑΕΙ και της Τέχνης από την εθνοαποδομητική Αριστερά και τους κοσμοπολίτες φιλελεύθερους συνοδοιπόρους της. Έτσι ένα κίνημα με πατριωτική βάση ουσιαστικά έκανε συνοδοιπόρους και συνέταιρους στην εξουσία, τους ιδεολογικούς του αντιπάλους που δημιουργούσαν ερείσματα σε όλους τους μηχανισμούς εξουσίας.

Η διαφθορά της κορυφής δεν άργησε να εμφανισθεί και η κατάληξη της πρώτης οκταετίας ήταν μοιραία με τα σκάνδαλα Κοσκωτά κλπ. Η δε υπερήφανη εξωτερική πολιτική, από τη στιγμή που οι βασικοί εναγκαλισμοί δεν ήρθησαν, οδήγησε στο Νταβός και το mea culpa, που τελικά δεν εφαρμόστηκε εξαιτίας αντιδράσεων από το διπλωματικό σώμα (Δούντας, Στοφορόπουλος κλπ). Το κίνημα κυριαρχήθηκε από εθνοαποδομητές, οπορτουνιστές, που καμία σχέση δεν είχαν με τα νάματά του.

Το χρονοντούλαπο της Ιστορίας

Έτσι η ομάδα του περιώνυμου “εκσυγχρονισμού” ανδρώθηκε και όταν ήρθε η ώρα της διαδοχής και εκμεταλλευόμενοι τη “φυγή” του Γεννηματά, κατέκτησε το κόμμα. Υπάρχει η εντύπωση ότι το κόμμα άλλαξε το 1996 με την εκλογή Σημίτη. Πρόκειται για λάθος εκτίμηση. Η άνοδος του όποιου Σημίτη ήταν βέβαιη από τη στιγμή που είχαν προηγηθεί όλα τα παραπάνω. Και απλά επισφράγισε την αλλαγή.

Η μεγάλη στροφή είχε γίνει το 1981 και μόνο ένας χαρισματικός ηγέτης σαν τον Ανδρέα θα μπορούσε να το επιτύχει με μόνο κλυδωνισμό τότε τη διαγραφή των μελών της επιτροπής οργανωτικού (ομάδα Καργόπουλου, μετέπειτα ΑΣΚΕ) το 1983, τη μόνη προγραμματική αντιπολίτευση που έγινε ποτέ στο ΠΑΣΟΚ. Ένα μεγάλο μέρος του ΠΑΣΟΚ, του παλιού παπανδρεϊκού, δεν είχε πρόβλημα να παραμείνει στην εξουσία με το Σημίτη και στη συνέχεια με τον ΓΑΠ.

Από το Σημίτη και μετά η πορεία και της χώρας και του κόμματος ήταν προδιαγεγραμμένες. Μια χώρα που δεν παράγει και δεν αποφασίζει για τον εαυτό της θα χρεοκοπήσει και θα υπαχθεί σε καθεστώς δουλοπαροικίας. Ένα κόμμα που αποκόπτεται από τον κοινωνικό του ιστό και διαφθείρεται, θα αποψιλωθεί. Το ΠΑΣΟΚ έθεσε ως στόχο να βάλει τη Δεξιά στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας. Αντιθέτως, έβαλε τις δικές του διακηρύξεις στο ντουλάπι, έγινε το ίδιο δεξιό κόμμα με αριστερές ψήφους, μάλιστα προτιμητέο από τις εγχώριες και ξένες ελίτ και αντικείμενο μίμησης από το γνήσιο εκφραστή της δεξιάς, τη ΝΔ.

Το αρνητικό ισοζύγιο

Συνολικά μετά από 25 χρόνια (συγ)κυβέρνησης το ΠΑΣΟΚ άφησε πίσω του μια Ελλάδα πιο αδύναμη, με λιγότερη συνοχή, υπόδουλη. Υπάρχει ο αντίλογος ότι η Ελλάδα είναι συνολικά πιο ισχυρή τώρα από ποτέ κρίνοντας από τα δημόσια έργα. Όμως, όλοι οι συντελεστές πραγματικής ισχύος, οικονομία, δημογραφία, κοινωνική συνοχή, εν μέρει η εθνική άμυνα, έχουν απομειωθεί.

Ναι, τα μεσαία στρώματα βγήκαν από την αφάνεια και υπήρξε κάποιας μορφής συμφιλίωση. Και αυτό δεν είναι λίγο. Το, αχρείαστο, τίμημα που πληρώθηκε για τη χώρα όμως, υπήρξε βαρύτατο. Και κυρίως, το μνημόνιο απέδειξε ότι με την αδιέξοδη αυτή πολιτική τα μεσαία στρώματα ουσιαστικά δανείστηκαν λίγο χρόνο ευημερίας, ενώ δημιουργήθηκε ένα νέο κοινωνικό περιθώριο.

Ο ιστορικός του μέλλοντος θα κρίνει από απόσταση το πραγματικό ισοζύγιο. Τώρα το ΠΑΣΟΚ επιχειρεί να αναστηθεί και να ανακαταλάβει τον ιστορικό του πολιτικό χώρο στην Κεντροαριστερά. Αλλά με αυτό θα ασχοληθούμε στο επόμενο μέρος αυτής της συνέχειας.