Σπέρνουν με hot spots την Ελλάδα – Ένα προβληματικό νομοσχέδιο

Οι πρόσφατες γεωπολιτικές εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο, συνοδευόμενες από τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, θέτουν επί τάπητος το μεταναστευτικό πρόβλημα ως μια από τις βασικότερες προκλήσεις για την ελληνική και την ευρωπαϊκή πολιτική. Το μεταναστευτικό προσλαμβάνει πλέον μια κατάσταση επιδημίας, που χρήζει άμεσης αντιμετώπισης, καθώς πλήττει όλη την Ευρώπη και ιδίως τις χώρες εισόδου, όπως η Ελλάδα.

Στο πλαίσιο αυτό, η χώρα μας βρίσκεται σε μια γεωγραφική θέση που την καθιστά εκτεθειμένη στα μεταναστευτικά ρεύματα, τόσο της Ασίας όσο και της Αφρικής. Κι αυτό, επειδή αποτελεί τον βασικό κόμβο της επονομαζόμενης ανατολικής μεσογειακής μεταναστευτικής οδού. Η μεταναστευτική πολιτική, που ακολουθήθηκε τα τελευταία χρόνια από την προηγούμενη κυβέρνηση, έδωσε έμφαση στην ελεύθερη διέλευση των μεταναστών προς την Ευρώπη.

Παρότι βασίστηκε στην επίκληση ανθρωπιστικών ιδεών, εκ του αποτελέσματος, οδήγησε σε βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα προβλήματα. Αυτά σχετίζονται με την παροχή ασύλου, ανθρωπιστικής βοήθειας και με τα μέτρα για τον αναγκαίο προγραμματισμό της ομαλής ενσωμάτωσης των προσφύγων και των μεταναστών στο ελληνικό κοινωνικό και οικονομικό σύστημα.

Στη βάση αυτής της διαμορφωθείσας κατάστασης, η κυβέρνηση της ΝΔ προσπαθεί να αντιμετωπίσει εκ νέου ένα ακραίο φαινόμενο, μέσω του νέου νομοσχεδίου του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη για το Άσυλο, το οποίο κατατέθηκε προς έγκριση. Εντούτοις, παρότι το συγκεκριμένο νομοσχέδιο αποτελεί μια προσπάθεια για την άμεση αντιμετώπιση κάποιων επειγουσών προβλημάτων διαχείρισης των διαδικασιών παροχής ασύλου, απέχει αρκετά από μια ολοκληρωμένη παρέμβαση για την συνολική αντιμετώπιση των δυσχερειών και των προκλήσεων που προκύπτουν από το μεταναστευτικό ζήτημα.

Η θέσπιση ορίων επιχειρεί να ελέγξει ασαφώς το πρόβλημα, χωρίς ωστόσο να το αντιμετωπίζει σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές ανθρωπιστικές αξίες. Προβαίνει σε μια αλλαγή παραδείγματος, προτάσσοντας την ασφάλεια, χωρίς να τη συνοδεύει με τις απαραίτητες προϋποθέσεις προάσπισης των δικαιωμάτων του ανθρώπου που οδηγούν στην ομαλή ενσωμάτωση.

Τα προβλήματα του νομοσχεδίου

Το νομοσχέδιο αυτό εδράζεται σε έντεκα παρεμβάσεις, στον πυρήνα των οποίων βρίσκεται η απλοποίηση των ρυθμίσεων του ασύλου σε ένα ενοποιημένο κείμενο, με στόχο την ολοκληρωμένη ενημέρωση των μεταναστών και των προσφύγων μέσω ενός νομοθετικού καθεστώτος με «διατάξεις σαφείς και συγκεκριμένες». Οι υπόλοιπες αφορούν στην απλοποίηση της γραφειοκρατίας για την «επιτάχυνση διαδικασιών και δυνατότητα επιστροφών από τον πρώτο βαθμό», μέσω πρακτικών αμφιβόλων ανθρωπιστικών διαστάσεων.

Τέτοια είναι η «κράτηση χωρίς συνυπολογισμό των προγενέστερων διαστημάτων κράτησης», η απάλειψη του μετατραυματικού στρες ως λόγου ευαλωτότητας, η ποινικοποίηση των μεταναστών και των προσφύγων με μηδενικά προσχήματα και η θεσμοποίηση της μη ανεκτικότητας των οικονομικών μεταναστών στην ελληνική αγορά εργασίας και στον ευρύτερο κοινωνικό ιστό.

Καθίσταται σαφές ότι το νέο αυτό νομοσχέδιο, παρότι προσπαθεί να δώσει λύσεις σε κάποια άμεσα προβλήματα, στην ουσία διαταράσσει αρνητικά το ήδη αναχρονιστικό, σε επίπεδο διαδικασιών, ελληνικό κράτος δικαίου. Το άσυλο αυστηροποιείται και επανασχεδιάζεται μόνο για όσους χρήζουν διεθνούς προστασίας, γεγονός που αντιβαίνει την προστασία των οικονομικών μεταναστών, για τους οποίους δεν υπάρχει καμία άμεση αναφορά.

Αυτό εξ’ ορισμού θέτει τους μετανάστες εκτός του πλαισίου προστασίας, προωθώντας μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ “προσφύγων” και “μεταναστών”, ενώ θα δημιουργήσει πρόβλημα και σε ήδη ενταγμένους στον παραγωγικό ιστό μετανάστες, καθώς στο νομοσχέδιο υπόρρητα αναφέρεται και σε “επιχειρήσεις σκούπα”. Όπως αναφέρεται, «το δικαίωμα πρόσβασης σε εξαρτημένη εργασία ανακαλείται αυτοδικαίως σε περίπτωση απορριπτικής απόφασης, η οποία δεν έχει ανασταλτικό χαρακτήρα και οι αιτούντες δεν έχουν δικαίωμα παραμονής στη χώρα».

Τα hot spots θα πολλαπλασιαστούν

Επομένως, το μέτρο αυτό, αντί να διασκεδάσει το δημόσιο αίσθημα ανασφάλειας, μάλλον θα το επιδεινώσει. Αφενός θέτει διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στους νεοεισερχόμενους, αφετέρου δεν συνοδεύεται από μέτρα που θα διευκολύνουν τις διαδικασίες ενσωμάτωσης, οι οποίες θα οδηγήσουν σε ολοκληρωμένη ένταξη και κοινωνική αποδοχή. Υπό αυτή την έννοια, περισσότερο εντείνει τις διαχωριστικές γραμμές εντός των κοινωνιών, επιτείνοντας τον ρατσισμό και την ξενοφοβία, παρά δίνει ώθηση σε μια συνεκτική στρατηγική επίλυσης του προβλήματος, συνδυάζοντας την ασφάλεια με την ενσωμάτωση.

Από όλα τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι η συγκεκριμένη νομοθετική παρέμβαση δεν αντιμετωπίζει το μεταναστευτικό ζήτημα. Διαχειρίζεται συντηρητικά το προσφυγικό, αφήνοντας εξ’ ορισμού ένα κομμάτι εκτός, το οποίο όμως είναι υπαρκτό και θα συνεχίσει να γίνεται όλο και πιο έντονο. Στην ουσία, διακρίνοντας πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες, περιστέλλει δικαιώματα και θέτει τους όρους ως προς το ποιος μένει και ποιος φεύγει.

Η διαχείριση, όμως, είναι ελλειμματική, γιατί ρυθμίζονται μονοδιάστατα οι άμεσες διαδικασίες παροχής ασύλου, ενώ απουσιάζει μια ολοκληρωμένη στρατηγική ένταξης και μια σαφής στρατηγική διαχείρισης του ζητήματος της μετανάστευσης. Το «αίσθημα ασφάλειας στις τοπικές κοινωνίες», όπως το προτάσσει η κυβέρνηση στο εν λόγω νομοσχέδιο, δεν θα επιτευχθεί μέσω των συγκεκριμένων μέτρων.

Τα μέτρα αυτά, με την επικείμενη μεταφορά προσφύγων από τα νησιά στο εσωτερικό της Ελλάδας, το μόνο που θα κάνουν είναι να αναπαραγάγουν μια ξενοφοβική και ρατσιστική αντίληψη για τους πρόσφυγες, η οποία με τη σειρά της θα οδηγήσει σε χαμηλότερα επίπεδα αποδοχής του “άλλου” και σε τριβές μεταξύ του γηγενούς πληθυσμού και των νεοεισερχόμενων. Η εσπευσμένη μεταφορά τους από τα νησιά στο εσωτερικό της χώρας, χωρίς τον αναγκαίο προγραμματισμό και τις ανάλογες υποδομές, θα αυξήσει τα κέντρα κράτησης τύπου Μόριας. Αντί να περιοριστούν τα άθλια hot spots θα πολλαπλασιαστούν, με επικίνδυνες συνέπειες για τη διεθνή εικόνα της χώρας και τις αξίες της δημοκρατίας.

Οι άξονες της μεταναστευτικής πολιτικής

Οι άξονες της μεταναστευτικής πολιτικής πρέπει να έχουν δύο κατευθύνσεις, μια εσωτερική και μια εξωτερική. Η εσωτερική περιλαμβάνει την εφαρμογή μιας στοχευμένης στρατηγικής διαχείρισης της μετανάστευσης, η οποία θα εκκινεί από το αξίωμα της σύνθεσης μέτρων: αφενός για την αντιμετώπιση των άμεσων ανθρωπιστικών αναγκών και της γρήγορης και αποτελεσματικής διαδικασίας παροχής ασύλου, αφετέρου για τη συνεκτική στρατηγική ενσωμάτωσης και ένταξης των μεταναστών στο ελληνικό κοινωνικό και οικονομικό σύστημα.

Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητος ο καθορισμός μέτρων, που παράλληλα με τις διαδικασίες ασύλου, οφείλουν να πραγματοποιούν αναλυτική καταγραφή των γνώσεων και των δεξιοτήτων, διάγνωση αναγκών και κατηγοριοποίηση του ανθρωπίνου κεφαλαίου των μεταναστών. Επιπλέον, η διάγνωση αναγκών σε επίπεδο αγοράς εργασίας θα επιτρέψει την στοχευμένη γεωγραφική κατανομή με βάση τόσο τις ανάγκες των ίδιων των νεοεισερχόμενων, όσο και τις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών.

Ταυτόχρονα, η ολοκληρωμένη παρέμβαση ως προς την ένταξή τους στο εκπαιδευτικό σύστημα από κοινού με την κατανομή τους στη βάση των αναγκών και του ανθρωπίνου κεφαλαίου που κατέχουν, θα συνεισφέρει στην “από τα κάτω” (bottom up) διαδικασία ενσωμάτωσής τους, δηλαδή στην κοινωνική αποδοχή από πλευράς των τοπικών κοινωνιών.

Συνεπώς, ο συνδυασμός μιας “από τα κάτω” και “από τα πάνω” (top-down) στρατηγικής ενσωμάτωσης και διαχείρισης του μεταναστευτικού, θα συνεισφέρει σε μια ουσιαστική ένταξη στο κοινωνικό όλο, αμβλύνοντας τις ακραίες φωνές. Κι αυτό, επειδή θα συνδυάσει την ασφάλεια με την διαδικασία κοινωνικής και οικονομικής ενσωμάτωσης. Πρωτογενής μάλιστα έρευνα που διεξήχθη από το Κέντρο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΚΕΑΔΙΚ) του Πανεπιστημίου Κρήτης μπορεί να αποτελέσει τον πυλώνα προς αυτή την κατεύθυνση.

Η έρευνα “Αποτύπωση και κατηγοριοποίηση των προοπτικών ένταξης των προσφύγων στο ελληνικό παραγωγικό σύστημα. Μελέτη περίπτωσης σε Κρήτη και Μυτιλήνη“, διεξήχθη από ομάδα επιστημόνων στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος “Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση” και συγχρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. Συνεπώς, στην ουσία πρόκειται για μια διεπιστημονική προσέγγιση του μεταναστευτικού ζητήματος, η οποία συνδυάζει αποδοτικότητα, ασφάλεια, αποτελεσματικότητα και σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Τι οφείλει να κάνει η Ελλάδα

Η εξωτερική κατεύθυνση οφείλει να εστιάσει στην επαναδιαπραγμάτευση της Συνθήκης του Δουβλίνου, καθώς το μεταναστευτικό ζήτημα δεν αποτελεί εθνική υπόθεση της Ελλάδας, αλλά ευρωπαϊκό πρόβλημα. Συνεπώς, μια συμφωνία για την κατανομή των προσφύγων στα κράτη μέλη της ΕΕ είναι απαραίτητη και συνάδει απόλυτα με τα ευρωπαϊκά ανθρωπιστικά ιδεώδη. Η αλληλεγγύη οφείλει να είναι έμπρακτη και όχι μια φορμαλιστική αξία κενού περιεχομένου.

Επιπροσθέτως, η ενίσχυση των ελληνικών αρχών μέσω ευρωπαϊκών πόρων τόσο για την βραχυπρόθεσμη, όσο και για τη μακροπρόθεσμη διαχείριση του μεταναστευτικού, όπως αναλύθηκε παραπάνω, είναι απαραίτητη. Ακόμα και αν περιλαμβάνει την επίβλεψη επιτέλεσης των έργων και των διαδικασιών απευθείας από τις ευρωπαϊκές αρχές, ώστε να μην υπάρξει πολλαπλασιασμός των φαινομένων τύπου Μόριας σε όλη την Ελλάδα.

Τέλος, η Ελλάδα οφείλει να ζητήσει την δημιουργία μιας μόνιμης κοινής επιτροπής των χωρών της Μεσογείου για την αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ζητήματος. Το μεταναστευτικό είναι ένα πρόβλημα παγκόσμιο και η αντιμετώπισή του δεν μπορεί να γίνει μέσα στα στενά πλαίσια μιας εθνικής πολιτικής.

Το παράδειγμα αντιμετώπισης του μεταναστευτικού από την σημερινή κυβέρνηση δείχνει να αλλάζει μορφή, τείνοντας σε μια μονοδιάστατη επιτήρηση και λαμβάνοντας ελάχιστα υπόψη τις ανθρωπιστικές αξίες που πρέπει να διαθέτει μια ευρωπαϊκή χώρα. Μια δημοκρατική και φιλελεύθερη, με την παραδοσιακή έννοια του όρου, μεταναστευτική πολιτική δεν οφείλει να χτίζει τείχη, αλλά να ρυθμίζει έλλογα και αποτελεσματικά τις διόδους πρόσβασης στη χώρα υποδοχής, χωρίς να ξεχνά ότι και οι μετανάστες είναι άνθρωποι.