Τα ρούχα του βασιλιά – Η σημασία της εξωλεκτικής επικοινωνίας στην πολιτική

Η πολιτική επικοινωνία ως κυρίαρχο συστατικό της πολιτικής ορίζεται από την ηθελημένη ή αθέλητη μεταβίβαση και παραγωγή μηνυμάτων, λεκτικής και εξωλεκτικής μορφής. Η πρώτη έχει αναλυθεί ιδιαίτερα ως προς τις επιδράσεις, αλλά η δεύτερη είναι αυτή που φαίνεται να κυριαρχεί εις βάρος της πρώτης στη σημερινή πολιτική πραγματικότητα. Η πολιτική επικοινωνία εξυπηρετεί την ανάγκη μετάδοσης του πολιτικού μηνύματος από τους πολιτικούς δρώντες απευθείας στους πολίτες, ή διαμέσου των ΜΜΕ με τροποποιημένη ανάλογα με το ύφος και την περίσταση μέθοδο.

H ενίσχυση της σημασίας των ΜΜΕ και ειδικά της τηλεόρασης ως κυρίαρχου μέσου επικοινώνησης μηνυμάτων από τους πολιτικούς στο κοινό, δημιούργησε την έννοια της “τηλεκρατίας-εικονοκρατίας” μίας έννοιας που διαμορφώνει τη νέα πολιτική εξωθεσμική πραγματικότητα, η οποία είναι πιο ισχυρή και επιδραστική από την πραγματική. Στην εποχή μας τα γεγονότα δημιουργούν τα αντίστοιχα εξωλεκτικά σχήματα τα οποία γίνονται αθέλητα πιο κατανοητά αλλά και πιο πειστικά.

Μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης προϋποθέτει και την εικόνα ενός “ατημέλητου” αλλά μάχιμου και πάντα σε εγρήγορση πολιτικού, σε μια άλλη περίπτωση της απλής με όρους infotainment παρουσίασης καθημερινότητας του (π.χ. διακοπές) απεκδυόμενος την ιδιότητα του σοβαρού πολιτικού και ενδεδυμένος με μια χαλαρή “στολή εργασίας”. Όλες αυτές οι στάσεις του πολιτικού δρώντος έχουν ένα κοινό σκοπό: να πείσουν τους πολίτες για την φερεγγυότητά του, την αμεσότητά του και την αίσθηση ότι είναι ένας ordinary man που δεν ζει σε γυάλινο πύργο και που είναι και η βασική επιδίωξη της σημερινής πολιτικής επικοινωνίας.

Σύμφωνα με έρευνες οι μη λεκτικοί κώδικες (ένδυση-εμφάνιση, γλώσσα σώματος κλπ) αποτελούν το 55% της επικοινωνίας, με τους ηχητικούς κώδικες (προφορά, χροιά φωνής και τόνο) το 38% και τα λεκτικά σχήματα να αποτελούν μόνο το υπόλοιπο 7%! Η λεκτική επικοινωνία χρησιμοποιείται για να εκφραστούν ιδέες αντιλήψεις πολιτικές απόψεις, ενώ μέσω της εξωλεκτικής επικοινωνίας εκφράζονται τα συναισθήματα του πολιτικού δρώντος, τα οποία με την σειρά τους κινητοποιούν άμεσα και έντονα τα συναισθήματα του κοινού.

Κοινό-πλήθος-μάζα

Είναι όμως σημαντικό για να κατανοήσουμε τις επιδράσεις της εξωλεκτικής πολιτικής επικοινωνίας, να ορίσουμε την έννοια του κοινού. Ο Αμερικανός επικοινωνιολόγος Vincent Price κατηγοριοποιεί το κοινό σε πλήθος, κοινό και μάζα, αποδίδοντας σε καθένα από αυτά διαφορετικά χαρακτηριστικά και ιδιότητες ανάλογα με την συνειδητότητα του ατόμου που συμμετέχει σε καθένα από αυτά. Το άτομο μέσα στο πλήθος, εξαιτίας της ανωνυμίας του, χαλαρώνει τα βασικά του ένστικτα, τα συναισθήματα και η συνειδητή προσωπικότητα παύει να υπάρχει. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το άτομο να υποτάσσεται και να λειτουργεί σε καθεστώς ομοφωνίας με τρομακτικά αποτελέσματα.

Σε αντίθεση, όμως, με το πλήθος, το κοινό χαρακτηρίζεται από αντιπαράθεση επιχειρημάτων και ορθολογισμό και η ενσωμάτωση σε αυτό προϋποθέτει την δυνατότητα του σκέπτεσθαι και του κρίνειν. Η μετατροπή του κοινού σε πλήθος επιτυγχάνεται όταν παύει να υπάρχει ο ορθολογισμός και κυριαρχούν τα συναισθήματα που μεταδίδει ο πολιτικός πομπός, κυρίως μέσω της εξωλεκτικής επικοινωνίας. Η μάζα είναι η απλούστερη συλλογικότητα και σε αυτή κυριαρχούν πλήρως τα συναισθήματα σε βάρος της ορθολογικής σκέψης.

Η γλώσσα του σώματος

Βασικά εξωλεκτικά σχήματα εκφράζονται μέσω της γλώσσας του σώματος. Με το στήθος να αποτελεί το επίκεντρο της τελευταίας μπορούμε να διακρίνουμε βασικά νοήματα: Χαλαρή στάση με “λυμένα” χέρια προσδίδει το χαρακτηριστικό της άνεσης και της αυτοκυριαρχίας, ενώ αντίθετα χέρια τυλιγμένα στο στήθος αποδίδει κλειστή και αυταρχική στάση. Χαρακτηριστικές προπαγανδιστικές φωτογραφίες με αυτή την στάση έχουμε στην περίπτωση του Benito Mussolini.

Το επόμενο σημείο ενδιαφέροντος είναι το κεφάλι. Για να κατανοήσουμε το ρόλο που παίζει το κεφάλι πρέπει να το χωρίσουμε σε δύο μέρη, χρησιμοποιώντας τη γραμμή του εγώ, που ενώνει τα δύο αυτιά. Όταν η γραμμή του εγώ είναι ανοδική υποδηλώνει μια επιθετική αίσθηση υπεροχής έναντι των άλλων, ενώ η καθοδική τάση υπονοεί ειρηνική συγκατάβαση. Άλλο βασικό εξωλεκτικό σχήμα επικοινωνίας είναι οι χειρονομίες, οι οποίες δίνουν έμφαση στο λόγο. Ανοικτές παλάμες υποδηλώνουν ετοιμότητα για επικοινωνία και η φυσική αβίαστη κίνηση των χεριών εκφράζει την αυτοπεποίθηση του υποκειμένου, ενώ σταυρωμένα πόδια και δάκτυλα αφήνουν να εννοηθεί ότι ο ομιλών κυριαρχείται από ένταση.

Οι κινήσεις του προσώπου είναι ίσως η ακριβέστερη έκφραση των συναισθημάτων. Η αργή κίνηση των βλεφάρων υποδηλώνει αυτοκυριαρχία, ενώ η γρήγορη αμηχανία. Τα μάτια ή αλλιώς ο “καθρέπτης της ψυχής” είναι επίσης σημαντικός πομπός εξωλεκτικών μηνυμάτων. Όταν κοιτάμε κάτι με πραγματικό ενδιαφέρον οι κόρες διαστέλλονται, ενώ σε αντίθετη περίπτωση συστέλλονται. Εάν το βλέμμα του ομιλούντα είναι ευθύ εκφράζει ενδιαφέρον και οικειότητα, ενώ χαμηλωμένο υποδηλώνει υποταγή. Επίσης, από την κίνηση των χειλιών σε ένα χαμόγελο μπορούμε να κατανοήσουμε αν αυτό είναι αληθινό ή επιτηδευμένο, με το δεύτερο να χαρακτηρίζεται από την ακινησία των μυών του προσώπου.

Σημαντικό ρόλο στην προσέλκυση του ενδιαφέροντος του κοινού παίζουν και τα ηχητικά χαρακτηριστικά της φωνής του ομιλούντος. Σε μία πολιτική ομιλία η δυνατότητα πειθούς του ακροατηρίου αυξάνεται με μια σταθερή φωνή, η οποία προσδίδει στον ομιλούντα αποφασιστικότητα και κύρος. Το ηχόχρωμα που έχει η φωνή μπορεί να είναι καθοριστικότερο από το περιεχόμενο του λόγου. Αυτό βέβαια είναι ένα εκ γενετής χαρακτηριστικό, το οποίο δεν επιδέχεται βελτίωσης.

Αντικείμενα, ενδυμασία και χρώματα

Ήδη από την αρχαιότητα είχε κατανοηθεί η σημασία του χώρου και των τελετουργιών υποδοχής ως εισαγωγικό στάδιο σε μια πολιτική συνομιλία. Παράδειγμα τα περίφημα βυζαντινά “αυτόματα” που ήταν κατασκευές όπως θρόνοι προορισμένοι να εντυπωσιάζουν, να ψυχαγωγούν και να προκαλούν δέος στις πρεσβείες των “βαρβάρων” στην Κωνσταντινούπολη. Άλλο παράδειγμα είναι οι τεράστιες αίθουσες της ναζιστικής καγκελαρίας που υποχρέωνε ο Χίτλερ τους συνομιλητές του να διασχίσουν πριν φτάσουν στο μεγαλοπρεπές γραφείο του. Τρίτο, το μήκος των τραπέζιων όπου υποδεχόταν ο Putin τους ξένους ηγέτες.

Παλαιοτέρα όταν οι ηγέτες απευθυνόταν στους πολίτες χρησιμοποιούσαν ως σκηνικό το γραφείο τους, ενώ τώρα χρησιμοποιούν ομάδες ατόμων που στέκονται πίσω, οι οποίες επιλέγονται ανάλογα με την περίσταση, υποδηλώνοντας έτσι ότι ενεργεί εξ ονόματός τους.
Άλλο εξωλεκτικό σχήμα είναι το dress code, αλλά και τα χρώματα των ρούχων. Το λευκό χρώμα υποδηλώνει χαρά και αγνότητα, ενώ το κόκκινο επιθετικότητα. Τις περισσότερες φορές ο Trump χρησιμοποιεί γραβάτες αυτού του χρώματος, ενώ ο Biden μπλε που είναι χρώμα που αντανακλά ενσυναίσθηση ηρεμία και αυτοκυριαρχία. Ένα χαρακτηριστικό εξωλεκτικής επικοινωνίας που αποτέλεσε ιστορικό φαινόμενο, ήταν οι περίφημες καρφίτσες που φορούσε η πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Albright, εκφράζοντας με αυτό το τρόπο τα μηνύματα αλλά και τις προθέσεις της που ήθελε να μεταδώσει στους συνομιλητές της.

Η κυριαρχία της εικόνας στην εποχή μας εις βάρος του λόγου, έδωσε νέες διαστάσεις και αυξημένη βαρύτητα στην εξωλεκτική επικοινωνία. Η μελέτη και εφαρμογή της θεωρίας του συμπεριφορισμού στην πολιτική επιστήμη και κυρίως στην πολιτική επικοινωνία, όπως και η σύζευξη της ψυχολογίας με την πρώτη, οδήγησε στη δημιουργία της πολιτικής επικοινωνίας ως διακριτού και πάνω από όλα εφαρμόσιμου κλάδου της πολιτικής επιστήμης.

Τα εξωλεκτικά σχήματα επικοινωνίας ενεργούν υποσυνείδητα στους πολίτες και προτιμώνται από τους επαγγελματίες της επικοινωνίας. Είναι μια απλή μέθοδος επιρροής στο κοινό που δεν απαιτούν από αυτό ιδιαίτερες πολιτικές ικανότητες ανάλυσης. Οι σημερινές κοινωνίες κυριαρχούνται από ένα πληθωρισμό εικόνων εις βάρος νοημάτων που εκφράζονται με λέξεις.

Η πολιτική επικοινωνία επικεντρώνεται στην εξωλεκτική μορφή της γιατί αυτή είναι ευκολονόητη και δρα στο θυμικό παρά στο λογικό του πολίτη, που θα έπρεπε να είναι και το θεμιτό. Ο Hans Christian Andersen στο παραμύθι του “Τα καινούρια ρούχα του Βασιλιά” αποδείχτηκε προφητικός! Τα ρούχα του ήταν τα πολιτικά νοήματά του, αλλά βασιζόμενος μόνο σε αυτά γρήγορα φάνηκε η ιδεολογική του γύμνια στα μάτια των υπηκόων του.