Το χρονικό της κατάλυσης του ασύλου – Από τη Γιαννάκου και τη Διαμαντοπούλου στην Κεραμέως

Το πανεπιστημιακό άσυλο, πολύ περισσότερο η θεσμική κατοχύρωση-αποτύπωσή του σε νόμο, καταγράφει καμπές της εξέλιξης του πολιτικού αγώνα στη χώρα, της ιστορίας της για δημοκρατία, ελευθερία, όπως ειδικότερα έλαβε τη μορφή για ακαδημαϊκές ελευθερίες στο χώρο του Πανεπιστημίου. Η κατοχύρωσή σε κοινή διάταξη νόμου, στον περίφημο νόμο-πλαίσιο 1268/82 για πρώτη φορά, συνδέεται άρρηκτα με το άρθρο 16 όπως διαμορφώθηκε στο Σύνταγμα του 1975, αποτυπώνοντας τον κοινωνικό και πολιτικό συσχετισμό της εποχής. Έδειξε όμως και μια Δεξιά, –δεδομένου ότι το Σύνταγμα του 1975 τυπικά κατά την ψήφισή του ήταν μονοκομματικό– που ήθελε να κινηθεί με πιο σύγχρονους και προοδευτικούς όρους σε σχέση με το τότε πρόσφατο παρελθόν της.

Αν συγκρίνει κάποιος το άρθρο 16 του Συντάγματος του 1975 με το αντίστοιχο αρ. 16 του Συντάγματος του 1952, θα διαπιστώσει την έμφαση στο ζήτημα των ακαδημαϊκών ελευθεριών και της ελεύθερης διδασκαλίας που δίνεται στο ισχύον Σύνταγμα, με την απουσία σχετικής αναφοράς στο Σύνταγμα του 1952. Επιπλέον θα διαπιστώσει ότι ήταν ενδεχομένως δυνατή ερμηνευτικά η δυνατότητα ίδρυσης πανεπιστημιακών ιδρυμάτων από ιδιώτες με το Σύνταγμα του 1952, κάτι που ρητώς απαγορεύεται με το ισχύον Σύνταγμα. Βέβαια, την εποχή εκείνη, το πρόβλημα δεν ήταν το Σύνταγμα του 1952 που κατήρτησε κατά βάση η κεντρώα ΕΠΕΚ του Πλαστήρα, αλλά το ενεργό “παρασύνταγμα” της μετεμφυλιακής Δεξιάς.

Η Γ’ Ελληνική Δημοκρατία εκτός από “κυπρογεννημένη”, καθώς η δικτατορία πέφτει λόγω της κυπριακής τραγωδίας, θεμελιώνεται στην έννοια του ασύλου. Η πύλη του Πολυτεχνείου τη σφραγίζει ανεξίτηλα. Και όχι μόνον με την έννοια την ακαδημαϊκή. Είναι χαρακτηριστικό ότι για πρώτη φορά στο Σύνταγμα του 1975, προβλέπεται η απαγόρευση έκδοσης αλλοδαπού που διώκεται για τη δράση του υπέρ της ελευθερίας (αρ. 5 παρ. 2 εδαφ. β΄).

Ένας ύμνος στον αγώνα για την ελευθερία, που συμπυκνώνει την πολιτική εμπειρία των Ελλήνων κατά τον αντιδικτατορικό αγώνα, την αλληλεγγύη που γνώρισαν οι Έλληνες που αγωνιίζονταν στο εξωτερικό, αποτέλεσμα της ατμόσφαιρας του “1968” και το γενικευμένο αίσθημα αντιιμπεριαλιστικής αλληλεγγύης στους αγωνιζόμενους λαούς που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα, ιδιαίτερα έντονο τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Αίσθημα, το οποίο αποτέλεσε και επιμέρους κρατική πολιτική τη δεκαετία του 1980.

Μια συνταγματική διάταξη, που πρόδρομός της εμφανίζεται στα Συντάγματα του 19ου αιώνα, τα συνταγματικά κείμενα της Επανάστασης, για την ελευθερία οποιουδήποτε πατήσει ελληνικό έδαφος. Πολλοί διωκόμενοι επαναστάτες από την Ευρώπη, Ιταλοί, Γάλλοι, Πολωνοί, Ούγγροι κ.α., μετά το “1848”, την Άνοιξη των Λαών, ζήτησαν και έλαβαν πολιτικό άσυλο στη χώρα μας, γνώρισαν την αλληλεγγύη του ελληνικού λαού, ακόμα και του μικροσκοπικού ελλαδικού βασιλείου, καθώς γίνεται δημόσιος λόγος για τα 200 χρόνια από τον αγώνα για την Εθνική Παλιγεννεσία.

Αλλά που δεν γνώρισε το 1999 ο ηγέτης του κουρδικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, όταν το αίτημα ασύλου του πετάχτηκε στις ζούγκλες της Αφρικής και ο ίδιος “δόθηκε” στους διώκτες του με έξωθεν εντολή. Τραγική αλλοίωση της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, αλλά και ιστορική ακύρωση ενός πολιτικού κινήματος, που θεμελιώθηκαν η πρώτη και στην έννοια του ασύλου, το δεύτερο και στην εθνικοαπελευθερωτική-αντιιμπεριαλιστική ιδεολογία, τη διεθνιστική αλληλεγγύη των λαών. Ο δρόμος προς το ΔΝΤ είχε διαμορφωθεί.

Πότε μπορούσε να εισέλθει η Αστυνομία

Ο ιστορικός νόμος-πλαίσιο 1268/82, με τον κυρίαρχο συμμετοχικό-δημοκρατικό του χαρακτήρα και έντονες εξισωτικές κοινωνικο-λειτουργικές τάσεις, –απολύτως εντός των πλαισίων του Συντάγματος του 1975– θεσμοθέτησε το μέχρι τότε εθιμικό πανεπιστημιακό άσυλο, στο αρ. 3. Το όριζε ως εκδήλωση αφενός των ακαδημαϊκών ελευθεριών, αφετέρου για την προάσπιση της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών, δίνοντας ένα ευρύτερο κοινωνικό περιεχόμενο, απολύτως συμβατό με την ιδεολογικοπολιτική ατμόσφαιρα της εποχής.

Ο νόμος-πλαίσιο 1268/82 αποτύπωνε τον πολιτικό και κοινωνικό συσχετισμό της πρώτης υποπεριόδου της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, συμπυκνώνοντας τις πρόσφατες τότε εμπειρίες του αντιδικτατορικού αγώνα και του Πολυτεχνείου. Άγγιζε την κεντρικότητα και τους προσανατολισμούς του φοιτητικού κινήματος και της νεολαίας της εποχής, τη ριζοσπαστικοποιημένη διανόηση, αλλά και τη συνολικότερη κατεύθυνση της πλειοψηφίας της ελληνικής κοινωνίας, ειδικότερα την πάλη ενάντια στο νόμο 815/78.

Περαιτέρω, στο ίδιο άρθρο του νόμου-πλαίσιου 1268/82, το πανεπιστημιακό άσυλο κάλυπτε όλους τους χώρους των ΑΕΙ και συνίστατο αποκλειστικά στην απαγόρευση της δημόσιας δύναμης να εισέλθει, παρά μόνο στις προϋποθέσεις που οριζόταν, είτε αυτεπάγγελτα σε περιπτώσεις διάπραξης αυτόφωρων κακουργημάτων, ή εγκλημάτων κατά της ζωής. Στις άλλες περιπτώσεις οι Αρχές μπορούσαν να εισέλθουν κατόπιν αδείας μετά από ομόφωνη απόφαση της ειδικής Τριμελούς Επιτροπής, άλλως με πλειοψηφία 2/3 της Συγκλήτου. Το Άσυλο είχε αρθεί τρεις φορές, με τη μορφή που είχε στο αρ. 3 του νόμου-πλαίσιου 1268/82.

Οι νεοφιλελεύθερες προσπάθειες Γιαννάκου

Για τη ΝΔ ήταν απλώς αδιανόητη η έννοια και η λειτουργία του πανεπιστημιακού ασύλου, στο πλαίσιο της γενικότερης νεοφιλελεύθερης εξέλιξης της, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, των προτάσεών ιδιωτικοποίησης των ΑΕΙ. Η πρώτη απόπειρα περιορισμού, αλλά και τροποποίησης της έννοιας του πανεπιστημιακού ασύλου έγινε με το ν. 3549/2007 (γνωστό και ως νόμος Γιαννάκου).

Η σύντομη προϊστορία του είναι η εξής: Όταν εισάγεται σε πρώτη φάση, την άνοιξη του 2006 ξεσπάνε μαζικές φοιτητικές κινητοποιήσεις, καταλήψεις στα Πανεπιστήμια τον Μάιο-Ιούνιο 2006. Η κυβέρνηση Καραμανλή προσωρινά παγώνει την ψήφιση του νομοσχεδίου, προκειμένου να μην διαταράξει το κλίμα σύμπλευσης με την τότε ηγεσία του ΠΑΣΟΚ υπό τον Γιώργο Παπανδρέου. Την περίοδο εκείνη εξάλλου και οι οργανώσεις της ΠΑΣΠ συμμετείχαν στις καταλήψεις, καθώς επίκειτο η συζήτηση για τη συνταγματική αναθεώρηση, όπου και προβλεπόταν η πρόταση για αναθεώρηση του άρθρου 16.

Το Νοέμβριο, όμως, του 2006, ξέσπασε το φοιτητικό-πανεπιστημιακό κίνημα ενάντια στην αναθεώρηση του άρθρου 16, οξύνοντας ιδίως την αντίθεση εντός του ΠΑΣΟΚ, του οποίου η βάση ήταν ενάντια στην αναθεώρηση. Συγκροτήθηκε και η σχετική Πρωτοβουλία μελών ΠΑΣΟΚ ενάντια στην αναθεώρηση του άρθρου 16 του Συντάγματος (Π-16), ενώ η κομματική ηγεσία υπό τον Γιώργο Παπανδρέου είχε ταχθεί υπέρ της αναθεώρησης.

Ήταν η προτελευταία στάση στη μακρά συγκρουσιακή διαδρομή μεταξύ του διάχυτου, οργανωμένου και μη, πασοκικού ριζοσπαστισμού απέναντι στη γραφειοκρατία του κόμματος. Πιθανόν μια ανάλογη ανάγνωση-ερμηνεία της πάλης στο ΠΑΣΟΚ –και όχι εκείνη της γραφειοκρατίας του και της τηλεκρατίας– με τις συνέπειες που αυτή θα παρήγαγε να είχε σώσει αυτό το Κίνημα. Τελικά και λόγω μαζικών κινητοποιήσεων, η ηγεσία του ΠΑΣΟΚ υποχρεώθηκε να αποχωρήσει από τη διαδικασία συνταγματικής αναθεώρησης (Φεβρουάριος 2007).

Το δεύτερο χτύπημα Καραμανλή

Αν και η εμπειρία του Καραμανλή να αναθεωρήσει το άρθρο 16 έληξε με την ήττα της κυβέρνησής του και του ΠΑΣΟΚ που τον στήριξε, η κυβέρνηση της ΝΔ εσπευσμένα επανέφερε προς ψήφιση το νόμο για τη λειτουργία των ΑΕΙ (ν. 3549/2007). Με τον νόμο αυτό επιχειρούσε αφενός να περιορίσει χωροταξικά το εύρος του πανεπιστημιακού ασύλου, αφετέρου το τροποποιούσε. Δηλαδή δεν θα το αναγνώριζε μόνον έναντι της δημόσιας δύναμης, όπως ο νόμος-πλαίσιο του 1982, αλλά έναντι οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει.

Με αυτόν τον τρόπο, παρείχε δυνατότητες για πολλαπλές ερμηνείες. Επιχειρώντας να στενέψει τον χαρακτήρα του, δεν του αναγνώριζε την ιδιότητα της προστασίας της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών. Επίσης το όργανο που θα λάμβανε την απόφαση ήταν πλέον το Πρυτανικό Συμβούλιο με απλή πλειοψηφία. Οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις, όμως, δεν έμειναν ικανοποιημένες, καθώς την περίοδο 2010-2011 λόγω της ανόδου του αντιμνημονιακού κινήματος, διαφάνηκε μια γενικευμένη, διάχυτη και αντιφατική ριζοσπαστική τάση.

Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρώτο νομοθέτημα, στο οποίο αποτυπώνεται η σύγκλιση ΠΑΣΟΚ-ΝΔ (και ΛΑΟΣ τότε), πριν ακόμα από την κυβέρνηση Παπαδήμου, είναι ο νόμος για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Μιλάμε φυσικά για τον περίφημο νόμο Διαμαντοπούλου 4009/2011, ο οποίος για το επίμαχο ζήτημα του πανεπιστημιακού ασύλου προβλέπει την κατάργησή του (αρ. 3 παρ. 2). Μια σύγκριση μεταξύ νόμου-πλαίσιου 1268/82 και ν. 4009/2011 είναι ενδιαφέρουσα για τη μεταμόρφωση του ΠΑΣΟΚ, αναφορικά με τους στόχους και τις κατευθύνσεις του.

Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ με το αρ. 3 του ν. 4485/2017, κινήθηκε μεταξύ της διάταξης του νόμου-πλαίσιου 1268/82 και του ν. 3549/2007, επαναφέροντας το πανεπιστημιακό άσυλο και καταργώντας τη ρύθμιση του ν. 4009/2011. Συγκεκριμένα επανέφερε το πανεπιστημιακό άσυλο και σε σχέση με την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και των δημοκρατικών αξιών, πλέον της ακαδημαϊκής ελευθερίας, έρευνας και διδασκαλίας. Το όρισε όχι μόνον έναντι δημόσιας δύναμης, αλλά οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει, με απόφαση του Πρυτανικού Συμβουλίου.

Αδύναμη η Αριστερά να προστατεύει το άσυλο

Η κυβέρνηση της ΝΔ με την προτεινόμενη ρύθμιση ουσιαστικά επαναφέρει την ρύθμιση του ν. 4009/2011 (νόμος Διαμαντοπούλου), δηλαδή την πλήρη κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου. Η ΝΔ είναι συνεπής στις διακηρύξεις της. Η κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου στο συμβολικό, αλλά και στο υλικό επίπεδο, αλλά και στο πεδίο του κοινωνικού συσχετισμού δυνάμεων, συνιστά ένα βασικό βήμα για τη νεοφιλελεύθερη-καπιταλιστική αναδιάρθρωση των δομών, λειτουργιών και σχέσεων της ελληνικής κοινωνίας, της μεταμνημονιακής κανονικότητας. Τα σύμβολα και οι θεσμοί της ριζοσπαστικής περιόδου της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας πρέπει να αρθούν.

Η υπαρκτή Αριστερά αδυνατεί να υπερασπιστεί πειστικά το πανεπιστημιακό άσυλο στην ελληνική κοινωνία. Κι αυτό για δύο βασικούς λόγους. Η κινηματική εκδοχή της προχώρησε πολλές φορές στην καταχρηστική άσκηση και ουσιαστικά στην κατάλυση του ασύλου, με πρακτικές βίας που θα έπρεπε να είναι απολύτως καταδικαστέες, ή οι θεσμικές δυνάμεις της αδυνατούσαν να το υπερασπιστούν, ή συναινούσαν στην έμπρακτη κατάλυσή του, ή αδιαφορούσαν.

Η κρατικο-κομματική εκδοχή, στις κυρίαρχες εκδηλώσεις της –με λίγες εξαιρέσεις– αποτέλεσε βασικό ιδεολογικό-υλικό μηχανισμό κοινωνικής αναπαραγωγής του συστήματος. Η συζήτηση για το Πανεπιστήμιο, το κίνημα, το Άσυλο, δεν μπορεί να γίνει με υποκρισίες, χωρίς σοβαρές, αληθινές και έμπρακτες κριτικές-αυτοκριτικές, για μια πορεία που ξεκίνησε με το λαϊκό φωτοστέφανο και έχει καταλήξει στην ήττα. Πολλά χρόνια τώρα.

Λόγω της μνημονιακής εμπειρίας, μια πιθανή και αισιόδοξη υπόθεση είναι να διαμορφωθεί μια νέα συλλογική συνειδητοποίηση για το “κοινό καλό”, φεύγοντας από τον κυρίαρχο κατακερματισμό της περιόδου 1990-2009. Οι τάσεις υπάρχουν. Εκεί οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις θα κληθούν να δώσουν τις ανταγωνιστικές τους εκδοχές σε μορφές, περιεχόμενα, αντιπροσωπεύσεις, στην πάλη για την ηγεμονία.

Ο πανεπιστημιακός-φοιτητικός-μεταπτυχιακός-διδακτορικός-διδακτικός-ερευνητικός χώρος, σημαντικά διευρυμένος εδώ και αρκετά χρόνια, δεν εξαιρείται από το συγκεκριμένο ανταγωνιστικό πεδίο, εκεί θα κριθεί. Ο στενός συνδικαλιστικός-κλαδικός χαρακτήρας, οι οικονομίστικες προσεγγίσεις και ένα διανοητικό κλίμα εκτός εθνικού και κοινωνικού γίγνεσθαι, μακριά από τις ανάγκες του τόπου, αποτελεί εύκολο αντίπαλο για τις δυνάμεις της πολιτικής και κοινωνικής Δεξιάς.