Το Σχέδιο Δράσης για τη μεταναστευτική οδό της Κεντρικής Μεσογείου

Στα τέλη του 2022, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε επιμέρους σχέδια δράσης διαφορετικών μεταναστευτικών οδών (Σχέδιο Δράσης Κεντρικής Μεσογείου και Δυτικών Βαλκανίων), με επιχειρησιακά μέτρα για την αντιμετώπιση των άμεσων και συνεχιζόμενων προκλήσεων κατά μήκος αυτών των μεταναστευτικών οδών.

Για να κατανοήσουμε πως βλέπει η ΕΕ καταστάσεις, όπως αυτές που ζήσαμε με το ναυάγιο στην Πύλο, έχει ενδιαφέρον το Σχέδιο Δράσης για την Κεντρική Μεσόγειο που υιοθετήθηκε πριν λίγους μήνες, ώστε να κατευνάσει αντιδράσεις που προέβαλαν κράτη μέλη (ανάμεσα στις οποίες της Ιταλίας, της Ελλάδος της Μάλτας και της Κύπρου) που με κοινή τους δήλωση ζητούσαν από Επιτροπή και Προεδρία της ΕΕ να λάβουν τα αναγκαία μέτρα προς τον σκοπό καλύτερου καταμερισμού βαρών, που κυρίως πλήττουν χώρες στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ και ιδίως στην Κεντρική Μεσόγειο.

Ουσιαστικά, τα κράτη αυτά δήλωναν (με άτυπα κείμενα που βρίσκουμε σε site της Ιταλικής Κυβέρνησης, αλλά όχι της Ελληνικής) ότι δεν θα αποδεχτούν στο εξής την έννοια των «πρώτων ασφαλών χωρών», αν δεν υλοποιηθούν οι δεσμεύσεις των λοιπών κρατών με ταχύτερους ρυθμούς και εάν δεν ρυθμιστούν ζητήματα «ιδιωτικών σκαφών» με τα οποία διακινούνται και αν δεν αναλάβουν ευθύνες τα κράτη-σημαίας αυτών των πλοίων με τα οποία φτάνουν «παράνομοι μετανάστες» στα λιμάνια τους.

Προς αυτή την κατεύθυνση είναι αξιοσημείωτο ότι δύο από τις μη νομοθετικές πρωτοβουλίες της Επιτροπής στο πλαίσιο του Συμφώνου είναι και Κείμενα μη δεσμευτικά περί της έρευνας και διάσωσης μεταναστών από ιδιωτικά πλοία (δηλαδή με πλοία ΜΚΟ), καθώς και κείμενα περί της «διευκόλυνσης εισόδου» που προτείνεται να εξαιρεί την ανθρωπιστική συνδρομή από ΜΚΟ σε μετανάστες ώστε να αποφεύγεται η ποινικοποίηση του έργου τους για τα οποία όμως δεν έχει εξασφαλισθεί συναίνεση στο προχθεσινό Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ιουνίου, που διαφημίστηκε ως “επιτυχία”.

Το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης

Τι λέει, το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για την Κεντρική Μεσόγειο; Προβλέπει 20 δράσεις «αντιμετώπισης των προκλήσεων της (μεταναστευτικής) Διόδου της Κεντρικής Μεσογείου». Έχει ενδιαφέρον ότι στο προοίμιο γίνεται λόγος για 50% αύξηση των ροών μέσα στο 2022 (στοιχείο αρκετά ασαφές), αλλά σκοπίμως δεν καταγράφονται άλλα δεδομένα (όπως για παράδειγμα οι 2,500 διαπιστωμένοι θάνατοι, ή αγνοούμενοι, μόνο για το 2022 ή οι 1200 πνιγμοί μέχρι Μάιο του 2023 και βέβαια το πολύνεκρο ναυάγιο Πύλου).

Στο Σχέδιο Δράσης αναφέρεται 16 φορές η Αλληλεγγύη, αλλά κατά τα άλλα δεν υπάρχει κάτι νέο. Έχει δύο στόχους: πρώτον να υπενθυμίσει ότι υπάρχει ακόμη ένα Νέο Σύμφωνο για το Άσυλο και τη Μετανάστευση και δεύτερον, να ενδυναμώσει την συνεργασία ανάμεσα σε κράτη μέλη και τους δύο μηχανισμούς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, την FRONTEX και την EUAA, αλλά και ανάμεσά τους και τρίτες χώρες (Τυνησία, Λιβύη, Μπαγκλαντές, Νίγηρας και Αίγυπτο), οι οποίες θα πρέπει να εμποδίζουν διακινητές, να ελέγχουν τις ακτές τους και σε αντάλλαγμα θα λαμβάνουν οικονομική υποστήριξη, καθώς και με αρμόδιους διεθνείς οργανισμούς και εξειδικευμένες οργανώσεις (όπως είναι η Ύπατη Αρμοστεία ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, ο ΔΟΜ, καθώς και ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός).

Έχει ενδιαφέρον μάλιστα μια νέα ορολογία που κάνει την εμφάνισή της σε κείμενο της ΕΕ, αφού η δέσμη 20 μέτρων, αποκαλούνται “actionable commitments”/ “επιτεύξιμες δεσμεύσεις” και οικοδομούνται σε τρεις πυλώνες: οι πρώτες 13 αφορούν συνεργασία με τρίτες χώρες (Πυλώνας Ι), οι επόμενες τέσσερεις αφορούν ζητήματα Έρευνας και Διάσωσης στη Θάλασσα (Πυλώνας II με ενδιαφέρουσες διαστάσεις για τις ευθύνες των κρατών μελών ως προς την έρευνα και διάσωση και σχετικό κείμενο της UNHCR του Δεκ. 2022) και τρεις αφορούν τον Εθελοντικό Μηχανισμό Αλληλεγγύης του Ιουνίου 2022 (Πυλώνας ΙΙΙ).

Η απάντηση της Επιτροπής

Το εν λόγω Σχέδιο Δράσης ήταν η απάντηση της Επιτροπής, σε μια απόπειρα να εξουδετερώσει μέτρα κατά των μεταναστών και ώστε πολιτικά ακραίες τοποθετήσεις ακροδεξιών κυβερνήσεων να μην μετατραπούν σε (άλλη) μια τροχοπέδη για την Ευρωπαϊκή Μεταναστευτική Πολιτική. Είναι ενδεικτικά ότι ένα από τα πρώτα μέτρα μόλις ανέλαβε η κυβέρνηση στην Ιταλία ήταν κατά των ΜΚΟ που συνδράμουν στο πεδίο της έρευνας και διάσωσης μεταναστών στην Μεσόγειο, αυξάνοντας δραματικά τα επιχειρησιακά κόστη κάθε διάσωσης, επιβάλλοντας μέσω Διαταγμάτων (επιλεκτική) αποβίβαση σε λιμάνια απομακρυσμένα και δυσπρόσιτα, ή απαγορεύοντας τον ελλιμενισμό ή την παραμονή σε Ιταλικά λιμάνια πέραν του χρόνου που απαιτείται για να αποβιβαστούν μόνο οι περισσότερο “ευάλωτοι”.

Πριν το πολύνεκρο ναυάγιο της Πύλου, χαρακτηριστικές ήταν οι περιπτώσεις του πλοίου Humanity I, Ocean Viking και τις περιπέτειές του ανάμεσα σε λιμάνια Ιταλίας και Γαλλίας 1000 μεταναστών σε τέσσερα πλοία για αρκετές ημέρες. Το πιο αμφιλεγόμενο σχετικό Ιταλικό Διάταγμα αφορά την απαγόρευση πρόσβασης στο κοντινότερο ασφαλές λιμάνι (όπως ορίζεται στο διεθνές δίκαιο), σε συνδυασμό με το ελάχιστο χρονικό περιθώριο που δίνεται σε ΜΚΟ να αποβιβάσουν μετανάστες που έχουν διασώσει (πρακτικά αδύνατο να φτάσουν σε λιμάνια απομακρυσμένα κλπ). Έτσι, νομίζω γίνεται πιο κατανοητό το χρονοδιάγραμμα που έδωσε στη δημοσιότητα το Ελληνικό Κέντρο Έρευνας και Διάσωσης και η FRONTEX τις δραματικές ώρες πριν το ναυάγιο της Πύλου.

Βέβαια, στην σχετική περιρρέουσα ατμόσφαιρα οφείλουμε να αναφέρουμε και την αλλαγή παραδείγματος από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Στρασβούργου, όσον αφορά την προσωρινή προστασία μεταναστών στα σύνορα, χερσαία και θαλάσσια. Έτσι, το Δικαστήριο φαίνεται ν’ αναγνωρίζει την τελευταία περίοδο μεγάλο περιθώριο εκτίμησης στα Κράτη κατά τον έλεγχο και την διαχείριση των συνοριακών διαδικασιών, ιδίως σε προσφυγές για προσωρινή προστασία, δίνοντας «προτεραιότητα στην κρατική κυριαρχία σε ζητήματα ελέγχου συνόρων και λιγότερο στην ανάγκη προστασίας των μεταναστών». Όσον αφορά ιδίως την έρευνα και διάσωση στη θάλασσα, δεν φαίνεται -προς το παρόν- να υποχρεώνει τις Αρχές να αποδέχονται κάθε αποβίβαση σκάφους, παρά μόνο εάν αυτό αφορά μετανάστες με «επείγουσες ανάγκες».

Αντίθετα είναι πιο αυστηρό ως προς τις συνθήκες υποδοχής και κράτησης. Θεωρώ ότι, στο άμεσο μέλλον, και μετά από το ναυάγιο της Πύλου οι υποθέσεις επαναπροωθήσεων (σε νησίδες), ή παρατεταμένης παραμονής σε πλοία (λόγω της σχετικής Ιταλικής νομοθεσίας) θα οδηγήσουν σε εξέταση του κατά πόσο αφορούν συνθήκες απάνθρωπης, ή εξευτελιστικής μεταχείρισης και άρα παραβίασης του άρθρου 3 του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Στρασβούργου.

Έλλειμα ευρωπαϊκής πολιτικής

Συμπερασματικά, οι πολιτικές της ΕΕ δείχνουν μια μετατόπιση της έμφασης από μια πολιτική ενιαίου ασύλου και υποδοχής, ή διεθνούς προστασίας όσων προστρέχουν στην Ευρώπη κατατρεγμένοι από πολλαπλές και πολύ-επίπεδες κρίσεις, στην ανάγκη διαχείρισης μετανάστευσης μέσω αποτελεσματικού ελέγχου των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ, επέκτασής της μέσω της διεύρυνσης, καθώς και διαμόρφωσης σχέσεων με τρίτες χώρες στο πλαίσιο αναπτυξιακής βοήθειας που θα διασφαλίζουν απρόσκοπτες και ταχύτατες επιστροφές ανεπιθύμητων μεταναστών.

Και όλα αυτά μέσα από “κατευναστικά κείμενα ήπιας πολιτικής”, όπως είναι όλα αυτά τα σχέδια δράσης, οι στρατηγικές, οι χρηματοδοτήσεις, που απλώς ενισχύουν περισσότερο το έλλειμα σοβαρής συνεκτικής νομοθετικής πρωτοβουλίας, που θα καθιερώσει πραγματικά μια ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου και μετανάστευσης. Ο λόγος που το Νέο Σύμφωνο παραμένει στα τραπέζια διαπραγματεύσεων, φαίνεται λοιπόν να παραπέμπει σε μια κλειστή και φοβική ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου και μετανάστευσης, που στην πραγματικότητα, είναι η διακυβερνητική πολιτική των επιμέρους κρατών μελών της.

Όσοι επιθυμούν να ξεφύγουν από πολέμους, ή την ακραία φτώχεια σε Αφρική, Ασία, ή και την Μέση Ανατολή μένουν εντός εκτός και επί τα αυτά: Δηλαδή, σε καταυλισμούς στην Τουρκία, σε ιδιωτικά στρατόπεδα πολέμαρχων στη Λιβύη, σε οικονομική ασφυξία στην Ιορδανία και τον Λίβανο, ή στον βυθό της θάλασσας κ.ο.κ. Με ότι αυτό συνεπάγεται για την ίδια την δημοκρατία, το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα όσων τελικά μένουμε Ευρώπη.