Υπήρχε εναλλακτική λύση για την Ελλάδα εκτός ΕΕ;

Οι Συνθήκες που διαμορφώνουν τους θεσμούς και τις πολιτικές της ΕΕ χρειάζονται θεμελιώδη αναθεώρηση. Από το Μάαστριχτ μέχρι και την Λισαβόνα υπήρξε πρόοδος. Έγιναν θετικά βήματα με κατεύθυνση προς τα εμπρός. Η ΕΕ σήμερα είναι υποχρεωμένη να δώσει απαντήσεις σε δύο υπαρξιακά ζητήματα.

Το πρώτο αφορά στην αδυναμία της να προβλέψει. Τα όσα συμβαίνουν τα τελευταία δέκα χρόνια στη Βόρειο Αφρική και Μέση Ανατολή αμφισβητούν ευθέως τη βούληση, τη δυνατότητα και τα μέσα που διαθέτει η ΕΕ μπροστά στις εκ θεμελίων ανακατατάξεις από την Μεσόγειο μέχρι τον Περσικό Κόλπο. Η εξωτερική πολιτική της ΕΕ φάνηκε αδύναμη να προλάβει, να διαγνώσει και να ελέγξει τις εξελίξεις.

Υπάρχει συνεπώς ασυμμετρία μεταξύ των προκλήσεων (πόλεμοι, συγκρούσεις, προσφυγικό-μεταναστευτικό)  από τη μία και των εργαλείων και δυνατοτήτων που διαθέτει  αλλά και της βούλησης από την άλλη. Γνωρίζω ότι υπάρχει αντίλογος. Εντούτοις, χωρίς κοινή εξωτερική πολιτική, η Ευρώπη θα συνεχίσει να ακολουθεί τις εξελίξεις και να παρακολουθεί τις συνέπειές τους. Επιπλέον θα στηρίζει ή θα αντιτάσσεται στις πρωτοβουλίες άλλων.

Αυτό άλλωστε δεν συμβαίνει σε κάποιο βαθμό και σε σχέση με την Τουρκία; Ας εφαρμόσουμε και στην αξιολόγηση της εξωτερικής πολιτικής της Ευρώπης τις λογιστικές μεθόδους που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση οποιασδήποτε ιδιωτικής επιχείρησης, ή επιχειρηματικού σχεδίου. Δηλαδή τον υπολογισμό του κόστους, του προσδοκώμενου κέρδους και των τρεχουσών ζημιών-αποδόσεων. Πιστεύει κανείς ότι η σημερινή εξωτερική πολιτική της ΕΕ έχει μόνο θετικό απολογισμό;

Επαναπροσδιορισμός του κοινού συμφέροντος

Όσο η ΕΕ δεν διαθέτει κοινή εξωτερική πολιτική, την οποία αντιλαμβάνομαι ως μια συνεχή διεργασία συμμετοχής στις αποφάσεις, στις ευθύνες, καθώς και στις επιπτώσεις, τόσο θα παραμένουμε σιωπηλοί ή διαμαρτυρόμενοι μάρτυρες ενεργειών κάποιων κρατών-μελών. Η Ένωση είναι αποτέλεσμα κοινής βούλησης και σύμπτωσης συμφερόντων των μελών της.

Στο οριακό όμως σημείο που βρισκόμαστε σήμερα, είναι καθαρό ότι χρειάζεται μια νέα συλλογική προσπάθεια επαναπροσδιορισμού και αξιολόγησης του εύρους του κοινού συμφέροντος. Το πεδίο που προσδιορίζω ως πεδίο κοινού ευρωπαϊκού συμφέροντος να διευρυνθεί. Υπαρξιακή πλέον είναι η ανάγκη  για ένα νέο ευρωπαϊκό Σύνταγμα που θα περιέχει αυξημένους ελέγχους και εξισορροπητικούς μηχανισμούς. Με ρεαλιστικούς όμως  όρους μένω περισσότερο στο επίπεδο της ευχής.

Ως Ευρωπαίος ανησυχώ για το μέλλον της ΕΕ. Η δική μας  γενιά είχε ένα όραμα. Αγκάλιασε την Ευρώπη των αξιών και του ανθρωπισμού. Αγκάλιασε την πολιτική Ευρώπη, αφέθηκε ταυτόχρονα  στην αγκαλιά της οικονομικής Ευρώπης. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής (28 Μαΐου 1979) είχε περιγράψει τις προσδοκίες και της δικής μου γενιάς με τα ακόλουθα λόγια:

«Αν τα Κράτη της Ηπείρου μας δεν συνενώσουν τις υλικές και πνευματικές τους δυνάμεις σε μια οργανική ενότητα, θα παραμερισθούν μοιραία στο περιθώριο της ιστορίας. Και η Ευρώπη, που κυριαρχούσε στον κόσμο, μέχρι και τις αρχές του αιώνος, θα μεταβληθεί σε ουραγό και θα εκτεθεί σε κινδύνους… Η Ελλάς δεν μπορούσε να απουσιάσει από αυτή την ιστορική για το μέλλον της Ευρώπης συλλογική προσπάθεια. Γιατί η τύχη της είναι στενά, αναπόσπαστα, θα έλεγα, συνυφασμένη με την τύχη των άλλων Δημοκρατιών της Ηπείρου. Αν η Ευρώπη κινδυνεύσει, σαν μορφή διακυβερνήσεως και σαν τρόπος ζωής, θα είναι εντελώς παράλογο να πιστέψουμε ότι η Ελλάς θα μπορέσει να διατηρηθεί σαν μοναδική βάση ανεξαρτησίας και ελευθερίας στην Ήπειρό μας».

Η ΕΕ σε υπαρξιακή κρίση

Η ομιλία εκείνη έγινε την ημέρα της υπογραφής της Συμφωνίας Προσχώρησης της Ελλάδος στην ΕΕ. Παρά τον πανηγυρικό της χαρακτήρα, είναι διακριτά τα στοιχεία των επισημάνσεων τόσο για την ΕΕ όσο και για την Ελλάδα. Προϋπόθεση για την επικράτηση της Ένωσης σε παγκόσμιο επίπεδο είναι «η συνένωση των υλικών και πνευματικών δυνάμεων των κρατών της Ευρώπης σε μια οργανική ενότητα».

Η ΕΕ σήμερα βρίσκεται στην δίνη της βαθύτερης, καταφανώς υπαρξιακής, κρίσης, που έχει γνωρίσει. Η κρίση δεν αντανακλά μόνο την σημερινή ανεπάρκεια των ευρωπαϊκών θεσμών και πυλώνων κοινής δράσης. Αντανακλά και την κρίση πολιτικών συστημάτων, ιδεολογιών στα κράτη-μέλη. Εν τούτοις, η σημερινή προβληματική Ευρώπη αποτελεί την μόνη επιλογή αφού οι άλλες επιλογές, αν υποθέσει κανείς  ότι πραγματικά υπάρχουν, αποτελούν ακριβή οδικό χάρτη για την καταστροφή.

Ειδικά για την Ελλάδα δεν υπάρχει άλλος δρόμος. Η επιλογή που κατά καιρούς είχαμε ακούσει –μέχρι και το καλοκαίρι του 2015– “εκτός της Ευρώπης” σημαίνει εθνική καταστροφή. Άλλο αποδυνάμωση και μείωση δυνατοτήτων εντός της  Ένωσης και άλλο καταστροφή. Παρά την κάποια δυσθυμία της ελληνικής κοινής γνώμης με αφορμή την έλλειψη σθένους απέναντι στην Τουρκία και την προσφυγική-μεταναστευτική κρίση, ουδείς ευτυχώς διερωτάται πλέον για την καταλυτική χρησιμότητα της Ένωσης. Είναι το μόνο “ασφαλές λιμάνι”.

Ο πολιτισμός ως κοινός παρονομαστής

Η ιδανική λύση είναι “μια ισχυρή Ελλάδα σε μια ισχυρή Ευρώπη”. Η Ευρώπη χρειάζεται σήμερα οραματιστές αλλά και πραγματιστές. Χρειάζεται ένα νέο ανοικτό συνέδριο εκπροσώπων από όλα τα κράτη-μέλη που θα μπορούσε να δώσει  μία νέα πνοή στην ΕΕ. Ένα συνέδριο αντίστοιχο του συνεδρίου της Χάγης, τον Μάιο του 1948, που έθεσε τις βάσεις για την ενωμένη Ευρώπη.

Απουσιάζει μια διακήρυξη για την Ενωμένη Ευρώπη ανάλογη της Πολιτιστικής Διακήρυξης που συνέταξε στο Συνέδριο της Χάγης ο καθηγητής μου στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης Denis de Rougemont. Σημείωνε ότι «η ΕΕ δεν αποτελούσε πλέον μια ουτοπία, αλλά κατέληξε να αποτελεί ανάγκη που θεμελιώνεται στην βαθιά ενότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού».

Ο Πολιτισμός, το φωτεινό και τόσο ουσιαστικό υπόβαθρο της δικής μας Ευρώπης κατάντησε δυστυχώς να είναι μία τόσο ξεχασμένη έννοια και περιθωριοποιημένη δράση της σημερινής Ένωσης. Πόσοι Ευρωπαίοι πολίτες γνωρίζουν άραγε τα ονόματα των υπουργών Πολιτισμού; Αντιθέτως, οι υπουργοί Οικονομικών είναι πασίγνωστοι. Μήπως ήλθε η στιγμή να θυμηθούμε τις καταβολές των κοινών πολιτιστικών αξιών;