50 χρόνια από τα “Σαγόνια του Καρχαρία” – Μία ταινία γεμάτη συμβολισμούς

Δεν είμαι σίγουρος αν τα “Σαγόνια του Καρχαρία” είναι η καλύτερη ταινία που έγινε ποτέ – αλλά είναι σίγουρα η ταινία που μου αρέσει να παρακολουθώ περισσότερο. Είναι τόσο συναρπαστική και πολυεπίπεδη όσο και διασκεδαστική και καταθλιπτική. Ως ερευνητής της πολιτικής προπαγάνδας, πιστεύω ότι τα “Σαγόνια του Καρχαρία” είχαν πολιτικό σκοπό.

Έχω παρακολουθήσει τα “Σαγόνια του Καρχαρία” πάνω από 50 φορές και ακόμα, με κάθε προβολή, εντοπίζω μια νέα λεπτομέρεια. Μόλις την περασμένη εβδομάδα παρατήρησα ότι όταν ο αρχηγός της αστυνομίας Brody (Roy Scheider) φεύγει από το γραφείο του μετά την πρώτη επίθεση καρχαρία, ανοίγει μια πύλη σε έναν λευκό φράχτη.

Ο λευκός φράχτης χρησιμοποιείται συχνά για να συμβολίσει το αμερικανικό όνειρο και οι ενέργειες του Brody πιθανότατα αποσκοπούν στο να συμβολίσουν την ανατροπή του ονείρου του καπιταλισμού, καθώς επιδιώκει να κλείσει τις παραλίες και ενδεχομένως να καταστρέψει την τουριστική περίοδο της πόλης.

Η ταινία κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1975. Ακριβώς εγκαίρως για τις καλοκαιρινές διακοπές βουτώντας στα κύματα (ή όχι!). Ωστόσο, παρά τη συνεχιζόμενη αναγνώριση, δεν κέρδισε κανένα από τα μεγάλα βραβεία Oscar το 1976. Το “Στη φωλιά του κούκου” κυριάρχησε εκείνη τη χρονιά. Ο συνθέτης John Williams, ωστόσο, κέρδισε το Όσκαρ για την καλύτερη πρωτότυπη μουσική επένδυση, κάτι που υποθέτω ότι τώρα μουρμουρίζετε στο κεφάλι σας.

Η ταινία βασίζεται στο βιβλίο του Peter Benchley, που εκδόθηκε ένα χρόνο νωρίτερα, το 1974. Η πλοκή του βιβλίου είναι κάπως διαφορετική από την ταινία. Για παράδειγμα, ο Matt Hooper – ο ειδικός στους καρχαρίες που υποδύεται ο Richard Dreyfuss στην ταινία – τρώγεται από τον καρχαρία, πιθανώς ως πράξη εκδίκησης για τις αμαρτίες του στην ξηρά. Στην ταινία, αντιθέτως, επιβιώνει.

Ο Benchley ήταν σύμβουλος επικοινωνίας του προέδρου των ΗΠΑ Lyndon Johnson (1963-1969) πριν γίνει συγγραφέας και έτσι γνώριζε καλά τις προτεραιότητες της Ουάσινγκτον. Η ταινία ξεκίνησε, πριν το βιβλίο προλάβει να γίνει εμπορική επιτυχία, κάτι που είναι κάπως ασυνήθιστο.

Ποιοι είναι οι πολιτικοί συμβολισμοί στην ταινία;

Ο καρχαρίας – ισχυρός, μυστηριώδης, με σκούρα μάτια, που καταδιώκει τον αμερικανικό λαό και σκοτώνει χωρίς συναίσθημα – αντιπροσωπεύει την απειλή που θέτει ο κομμουνισμός.

Η ήττα αυτής της κομμουνιστικής “απειλής” θα απαιτήσει την επανένωση της αμερικανικής κοινωνίας μετά την καταστροφική και εύθραυστη εμπλοκή της στον πόλεμο του Βιετνάμ και σε πολιτικά σκάνδαλα όπως το Watergate.

Επομένως, ο λευκός δημόσιος υπάλληλος (Brody), ο επιστήμονας (Hooper) και ο βετεράνος του στρατού (Quint), αφήνουν στην άκρη τις διαφορές τους για να ενωθούν σε ένα ετοιμόρροπο και κακώς εξοπλισμένο σκάφος – το Orca – το οποίο πιθανώς προοριζόταν να συμβολίσει τις ταλαντευόμενες ΗΠΑ της εποχής τους. Έτσι, ενώ η ταινία είναι μια παραβολή κοινωνικής αποκατάστασης, είναι επίσης μια ιστορία ενοποίησης αποκλειστικά των λευκών, εν μέσω εξωτερικών απειλών.

Το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα και το Βιετνάμ είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την προσφορά νέων μαύρων ανδρών στον σκοπό, και όμως οι μαύροι χαρακτήρες είναι εμφανώς απόντες τους τόσο από το βιβλίο όσο και από την ταινία. Η μόνη μαύρη παρουσία στο βιβλίο είναι ένας ανώνυμος κηπουρός που βιάζει πλούσιες λευκές γυναίκες.

Στο βιβλίο, η φρίκη επικεντρώνεται στην ανθρώπινη, παρά στη ζωώδη, συμπεριφορά. Αυτό εμφανίζεται με τη μορφή πολιτικής διαφθοράς, επιρροής της μαφίας, μοιχείας, σνομπισμού, φυλετικών προκαταλήψεων, αποσύνδεσης της κοινότητας και ανέντιμης δημοσιογραφίας. Και συμβαίνει τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Υπάρχει ένα μεγάλο τμήμα στη μέση του βιβλίου όπου ο καρχαρίας δεν παίζει κανένα ρόλο στην, κατά καιρούς, έντονα σεξουαλική πλοκή.

Ο Spielberg αφαίρεσε πολλά από τα υποκείμενα ρεύματα και τους υπαινιγμούς του βιβλίου για την προσαρμογή του. Η ταινία δίνει λιγότερη προσοχή στη ζωή στην πόλη Άμιτι και επικεντρώνεται κυρίως στον καρχαρία και τη φρίκη των πράξεών του. Η ειρωνεία είναι ότι τόσοι πολλοί χαρακτήρες αισθάνονται προσωπικά προσβεβλημένοι από ένα ζώο που παρακινείται μόνο από το ένστικτο, όταν ως άνθρωποι – ικανοί για λογική και επιλογή – συμπεριφέρονται τόσο άσχημα ο ένας στον άλλον.

Πράγματι, η έλλειψη ενός οικοκεντρικού χαρακτήρα για να υπερασπιστεί τον καρχαρία τόσο στο βιβλίο όσο και στην ταινία είναι αποκαλυπτική. Η συντριπτική φρίκη βρίσκεται αντ’ αυτού στην αντιμετώπιση του καρχαρία και στον ισχυρισμό ότι πρέπει να θανατωθεί αντί να γίνει σεβαστή η ζωή του και να αφεθεί στην ησυχία του. Πράγματι, η ταινία “Τα Σαγόνια του Καρχαρία” αντιπροσωπεύει μια παραβολή της σύγχρονης ανθρώπινης αντίληψης για τη μάχη ενάντια στη φύση.

Οι Brody, Hooper και Quint, παρά τις διαφορές τους, είναι ενωμένοι στην υπόθεση της ανθρώπινης ανωτερότητας και στην άποψή τους ότι το πρόβλημα πρέπει να αντιμετωπιστεί χρησιμοποιώντας βία. Η ιστορία του “Jaws” αναφέρεται επίσης στο δοκίμιο του George Orwell “Shooting an Elephant” του 1936. Αποτυπώνει το δίλημμα του συγγραφέα ενώ εργαζόταν ως αστυνομικός στην αποικιακή Βιρμανία, όταν ένας ελέφαντας διέκοψε την κανονική διαδικασία του καπιταλισμού ποδοπατώντας μια τοπική αγορά.

Οι φιλόσοφοι Max Horkheimer και Theodor Adorno αναφέρθηκαν στον διαφωτισμό ως δημιουργό μιας “νέας βαρβαρότητας”, όπου οι άνθρωποι εμπλέκονται σε ένα έργο καταστροφής. Εδώ, λοιπόν, ένας καρχαρίας είχε το θράσος να συμπεριφερθεί με έναν άβολο τρόπο απέναντι στο όφελος του ανθρώπου από τον τουρισμό και πρέπει να θανατωθεί.

Πράγματι, μία από τις μεγαλύτερες επικρίσεις της ταινίας, την οποία ο Spielberg αναγνώρισε στη συνέχεια, είναι η ανακριβής απεικόνιση της συμπεριφοράς του καρχαρία και ο βαθμός στον οποίο η επιτυχία της ταινίας συνέβαλε στην παρακμή του είδους.

Τελικά, το “Jaws” – το βιβλίο, η ταινία και η αντίδραση του κοινού σε αυτό – χρησιμεύει ως μαρτυρία του ρόλου που παίζει ο φόβος στη λήψη αποφάσεων του ανθρώπου. Ο φόβος των “άλλων”. Ο φόβος του αγνώστου. Ο φόβος του φυσικού κόσμου. Φόβος απώλειας κύρους ή φήμης. Είναι μια απόδειξη της ευαισθησίας των ανθρώπων να γίνονται απομονωμένοι και βίαιοι όταν φοβούνται, αλλά και της παραμορφωτικής επιρροής των προπαγανδιστών στον καθορισμό του τι πρέπει να φοβούνται.

Αλλά η ταινία λειτουργεί και ως αλληγορία

Ο καρχαρίας είναι ένα σημαίνον που επιπλέει (ή κολυμπάει), ανοιχτό σε ερμηνείες. Η Αμίτι, η πόλη την οποία τρομοκρατεί, είναι γεμάτη λευκούς φράχτες και διαθέτει την αρμονία των μικρών πόλεων. Η άφιξη του καρχαρία διαταράσσει αυτή την ψευδαίσθηση.

Υπάρχει επίσης ένα πολιτικό υπόγειο ρεύμα. Ο Hooper γίνεται η συνείδηση ​​της ταινίας, εκφράζοντας τους κινδύνους της αστικής άρνησης και της αδράνειας. Και τελικά, η ταινία δεν αφορά μόνο έναν καρχαρία. Αφορά την αρρενωπότητα, την ηθική και τον καπιταλισμό. Αφορά τις ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας για να νιώθουμε ασφαλείς. Γι’ αυτό διαρκεί.

Αυτό, και ένα από τα πιο εμβληματικά μουσικά κομμάτια στην ιστορία του κινηματογράφου – το δίσημο μοτίβο του John Williams που εξακολουθεί να κάνει τους κολυμβητές να κοιτάζουν νευρικά την ίσαλο γραμμή μέχρι σήμερα.

---

 

Ο Colin Alexander είναι  Επίκουρος Καθηγητής Πολιτικής Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Nottingham Trent

Επιμέλεια: Μαρία Καλοπούλου

Πηγή: www.theconversation.com

Σε συνεργασία με το womanidol