Αγγελική Βαρελλά: Συγγραφέας-αναφορά για τα παιδιά μιας ολόκληρης εποχής

Η Αγγελική Βαρελλά πριν από μερικές μέρες ξεκίνησε το ταξίδι χωρίς επιστροφή. Η ίδια λάτρευε τα ταξίδια -όταν ταξίδευε γινότανε ένα παιδί που ανακάλυπτε τον κόσμο* πρόσωπα, πόλεις, πολιτισμούς. Κι έτσι σκέφτομαι πως κι αυτό το τελευταίο της ταξίδι κάτι παρόμοιο θα της προσφέρει -άλλωστε η Αγγελική ήταν πάντα άτομο που ήξερε να ανακαλύπτει το χαμόγελο ακόμα κι αν αυτό ήταν κρυμμένο σε σκοτεινές γωνιές.

Σε ένα πρόχειρο και εντελώς προσωπικό σημείωμα μου στο Facebook την αποχαιρετούσα ως την ‘απόλυτη έκφραση του συγγραφέα για παιδιά μιας ολόκληρης εποχής’. Τη φράση αυτή την επαναλαμβάνω και μπορώ να την τεκμηριώσω. Η Βαρελλά κάνει την παρουσία της στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας το 1966 -αρκετά, δηλαδή, χρόνια πριν της Άνοιξη της Μεταπολίτευσης. Είναι μια εποχή που στην Ελλάδα μόλις είχε αρχίσει μια προσπάθεια διάδοσης του ποιοτικού βιβλίου για ανήλικους αναγνώστες και αυτή τη διάθεση τη σηματοδοτεί η ίδρυση της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιά, το 1955.

Μια ομάδα γυναικών πεζογράφων και ποιητριών, θέτουν ως στόχο τους να εξαλειφθεί από τη μια ο διδακτισμός στα κείμενα που απευθύνονται σε παιδιά και από την άλλη να γράφονται αυτά τα κείμενα με σωστά και πλούσια ελληνικά. Στόχος που αργά, αλλά σταθερά θα υλοποιείται και που τελικά θα βρει την απόλυτη εφαρμογή του 25 περίπου χρόνια αργότερα.

Αλλά στο ενδιάμεσο διάστημα τα καλογραμμένα παιδικά βιβλία ολοένα και γίνονται περισσότερα. Ανάμεσα σε εκείνους που τα γράφουν είναι και η Αγγελική Βαρελλά. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου πως όλη αυτή η πορεία προς μια ποιοτική Παιδική Λογοτεχνία γίνεται και μέσα στα πρώτα χρόνια της ελληνικής άνοιξης του ’60, αλλά και μέσα στη βαρυχειμωνιά της επταετίας ’67-’74. Υπενθυμίζω το όλο κλίμα εκείνων των χρόνων, για να κατανοήσουμε την αξία όλων αυτών των συγγραφέων (κυρίως ήταν γυναίκες) που κατάφεραν να συνδυάσουν -η κάθε μια με τον τρόπο της- την προσωπική τους πολιτική και κοινωνική ταυτότητα με την προσπάθεια να γράψουν έργα που θα εδραίωναν την -με συνείδηση- δημιουργία μιας λογοτεχνίας για παιδιά που θα δικαιούται την ένταξή της στο σώμα των Νεοελληνικών Γραμμάτων.

Με τα μάτια του παιδιού

Ανάμεσα σε αυτές τις γυναίκες κεντρικό πρωταγωνιστικό ρόλο, λοιπόν, έπαιξε και η Αγγελική Βαρελλά. Πολύ σύντομα και καθώς τα βιβλία της διαδέχονται το ένα το άλλο, τα συγγραφικά αποτυπώματα της γίνονται εμφανή. Η Αγγελική Βαρελλά γράφει με τη διάθεση συνομιλίας με ένα παιδί. Θέλει να του μιλήσει για βασικές αξίες -πατρίδα, οικογένεια, πολιτιστική κληρονομιά, οικολογία. Κυρίως για τη φαντασία και το χαμόγελο.

Δεν δείχνει να ενδιαφέρεται να καταγράψει τις εμπειρίες ενός ενήλικα και να τις μοιραστεί με ένα ανήλικο. Αντίθετα «με χιούμορ, χυμώδη γλώσσα και παιχνιδιάρικη φαντασία προβάλλει μιαν άλλη οπτική γωνία και εξαίρει την καλή πλευρά των πραγμάτων χωρίς να τα ωραιοποιεί ή να τα εξιδανικεύει. Ο κόσμος δεν είναι ούτε καλός ούτε κακός. Είναι αυτός που είναι κι αντί να τον απορρίπτουμε ή να επιδιώκουμε να τον εμφανίσουμε διαφορετικό, καλό θα είναι να τον ατενίζουμε με τα μάτια του παιδιού αναθέτοντας στη φαντασία τη μεταμόρφωσή του» -σημειώνει η Νένα Κοκκινάκη σε μονογραφία της για την Αγγελική Βαρελλά.

Και νομίζω πως είναι ακριβώς αυτό που κι εμένα με κάνει να χαρακτηρίζω την Αγγελική Βαρελλά ως “την απόλυτη έκφραση του συγγραφέα για παιδιά μιας ολόκληρης εποχής”. Ναι, μιας εποχής όπου όλα όσα θα τολμούσαν πλήρως να ανανεώσουν και να εμπλουτίσουν τη θεματολογία, αλλά και τις τεχνικές αφήγησης της λογοτεχνίας για παιδιά (ο ρεαλισμός, η πολιτική στάση, η κοινωνική κριτική, η πολυφωνική αφήγηση κ.α) ετοιμαζόντουσαν να συναντήσουν τη νέα γενιά που τα εξέφραζε.

Η προηγούμενη γενιά συγγραφέων παιδικής λογοτεχνίας (ανάμεσά σε αυτούς κεντρική περσόνα η συγγραφέας του ‘Καλοκαίρι στην Μονεμβασιά’) στρώνει με το δικό της τρόπο και τη δική της δυναμική -συχνά μη ταξινομημένη- το δρόμο προς την πλήρη ανανέωση. Μέσα στις πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές που έγιναν στη δεκαετία του ’80, υπήρξε μια περίοδός όπου κάθε τι το παλαιότερο αντιμετωπίστηκε ως οπισθοδρομικό. Μια εποχή όπου η αστική νοοτροπία σχεδόν ταυτίστηκε με τη στείρα συντήρηση.

Η προσφορά της στα παιδιά

Η Αγγελική Βαρελλά έχοντας συγγράψει (μόνη της ή και σε συνεργασία με άλλους) μια σειρά αναγνωστικών για κάποιες τάξεις του Δημοτικού, βρέθηκε στο στόχαστρο (αν καλά θυμάμαι για ένα από αυτά, εκείνο της χρονιάς του 1973) μιας κριτικής πολεμικής που αγνοούσε τις πολιτικές συνθήκες και καταλόγισε ενοχικό συντηρητισμό στη συγγραφέα του. Μια επίθεση άδικη και σίγουρα μη διαθέτοντας την ηρεμία να δει πίσω από την απουσία μιας πολιτικής στράτευσης, την συγγραφική ματιά που υπηρετούσε την υγιή αστική στάση.

Σαφέστατα, όμως, η άνθιση της Λογοτεχνίας για Παιδιά που ξεκινά από τη Μεταπολίτευση και μετά, συμπεριλαμβάνει και τα βιβλία της Βαρελλά -να θυμηθούμε έστω και μόνο ένα, το το «Φιλενάδα Φουντουκιά μου» που θέτει με ευρηματικό όσο και γνήσια οικολογικό προβληματισμό το ζήτημα της προστασίας της Φύσης. Αλλά επίσης σαφέστατο είναι πως τα βιβλία της (όπως επίσης και εκείνα της άλλης εμβληματικής παρουσίας σε αυτόν τον χώρο -της Γαλάτειας Γρηγοριάδου Σουρέλη) σε αρκετά -αν και τελικά όχι και σε τόσα πολλά- διαφέρουν από εκείνα που έγραψαν η Άλκη Ζέη και η Ζωρζ Σαρή (οι δυο κεντρικοί εκφραστές μιας αριστερής ομάδας συγγραφέων Π. Λ. εκείνων των χρόνων). Αλλά όλα τους (όπως και πολλών ακόμα συγγραφέων λιγότερο ή περισσότερο προοδευτικής συγγραφικής τάσης) αποτελούν το πλήρες οικοδόμημα που έχει πλέον με επάρκεια αυτοπροσδιοριστεί και συνεχώς εμπλουτίζεται με νέες φωνές.

Η Αγγελική Βαρελλά δεν έχει απλώς και μόνο εγγραφεί στο corpus της ελληνικής λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, αλλά πιστεύω πως θα παραμείνει για πολύ καιρό μια ιδιαιτέρως αγαπητή συγγραφέας και στα παιδιά του αύριο. Πέρα από την γλαφυρότητα της γραφής της, και η ίδια μένει στη μνήμη όσων την γνώρισαν ως μια προσωπικότητα ιδιαιτέρως ζεστή, πάντα χαμογελαστή και με έντονη τη χρήση ενός χιουμοριστικού σχολιασμού. Κάποια από τα έργα της κρύβουν πέρα από τα γνωστά και αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά της γραφής της και ένα υπόγειο σχολιασμό διαπροσωπικών σχέσεων που μαρτυρούν πως αυτή η γυναίκα που έφυγε πλήρης ημερών δεν πρόσφερε στους άλλους μόνο το χιούμορ και την αισιοδοξία, αλλά και το ίδιο της τον εαυτό τον είχε θωρακίσει με ένα αξιοπρόσεχτο αυτοσαρκασμό.

Περιέγραψε και σφράγισε μία εποχή

Σε κάθε περίπτωση η Αγγελική Βαρελλά σφράγισε μια εποχή και υπήρξε κεντρικό πρόσωπο στην προσπάθεια να αγαπήσουν οι νέοι μας τη λογοτεχνία. Πέντε γενιές συντρόφευσαν τα βιβλία της. Και η ίδια πέρα από το καθαρώς συγγραφικό της έργο, αφιέρωσε μεγάλο μέρος της δράσης της στην εδραίωση της ποιότητα των βιβλίων για παιδιά. Για χρόνια υπήρξε πρόεδρος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιά και επίσης για πολλά χρόνια η ψυχή του θεωρητικού περιοδικού ‘Διαδρομές στη Λογοτεχνία για παιδιά και νέους’. Για χρόνια -σχεδόν έως το βιολογικό της τέλος- μιλούσε και συζητούσε σε σχολεία και πολιτιστικούς φορείς για την ομορφιά και της αξία των κειμένων που διαβάζουν τα παιδιά μας.

Για τον όποιον άλλον συγγραφέα αυτής της εμβέλειας, που όμως θα έγραφε βιβλία για ενήλικες, η Πολιτεία και οι διάφοροι πολιτικοί φορείς, θα είχαν εκδώσει σχετικά δελτία τύπου όπου θα εξέφραζαν την λύπη τους για την απώλεια των ελληνικών γραμμάτων και για το πόσο πτωχή μένει η λογοτεχνία μας. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη στην περίπτωση της Αγγελικής Βαρελλά. Μια ακόμα απόδειξη πως Πολιτεία, πολιτικοί φορείς και αρκετά έντυπα ή ηλεκτρονικά ΜΜΕ αντιμετωπίζουν τα βιβλία που διαβάζουν τα παιδιά μας και όσους τα γράφουν ως λογοτεχνικά προϊόντα και συγγραφείς δευτέρας διαλογής. Και είναι κρίμα που συμβαίνει κάτι τέτοιο. Γιατί αν θέλουμε -μάλλον αν Πολιτεία, πολιτικοί φορείς και ΜΜΕ θέλουν να αντιμετωπιστούν πολλές παθογένειες που πλήττουν τους νέους μας καλό θα είναι σκεφτούν πόσο πολύτιμη είναι η συνεισφορά της καλής λογοτεχνίας για παιδιά και νέους.

Πόσο βοηθούν σε μια τέτοια εκστρατεία βιβλία όπως το «Δράκε, δράκε είσαι εδώ;» και «Καλημέρα Ελπίδα» -δυο από τα κοντά πενήντα που η Αγγελική Βαρελλά με κέφι και ταλέντο είχε φροντίσει να μας χαρίσει.