Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι: Ένα ταφικό μνημείο-θησαυρός
16/02/2022
Η Αίγινα, νησί χωρίς πολλές καλλιεργήσιμες εκτάσεις, στράφηκε πολύ νωρίς στη ναυτιλία και στο εμπόριο. Από αρχαιοτάτων χρόνων συγκαταλεγόταν στις “θαλασσοκράτορες” πόλεις, οι δε Αιγινήτες ήταν έμπειροι ναυτικοί. Μαζί με την ναυτοσύνη ανέπτυξαν και τη ναυπηγική επιστήμη, τα δε αιγινήτικα καΐκια ήταν από τα πιο γερά σκαριά στη Μεσόγειο. Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, οι Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι διακρίθηκαν και για το θάρρος αλλά και για τη ναυτική ισχύ τους.
Στην διάταξη μάχης οι Αθηναίοι ήταν στο ένα άκρο του σχηματισμού και οι Αιγινήτες στο άλλο. Από τη κομβική θέση που ήταν, δεν είχαν σκοπό να αφήσουν κανένα περσικό πλοίο να διαφύγει. Λέγεται δε, πως οι Αιγινήτες ήταν αυτοί που ξεκίνησαν τη ναυμαχία. Η συγκίνηση, ο θυμός και η δύναμη των κωπηλατών, σε συνδυασμό με τη σύγχυση του εχθρού, έκαναν τα περσικά πλοία να ψάχνουν τρόπο να σωθούν. Πλοία συγκρούονταν και βούλιαζαν.
Πληρώματα πάλευαν σώμα με σώμα και έδιναν τρομερή μάχη για επιβίωση. Εκατοντάδες περσικά πλοία κατάφεραν να εγκαταλείψουν τη ναυμαχία και έπλεαν προς το Φάληρο για να σωθούν, αλλά οι Αιγινήτες τα περίμεναν στα στενά της Ψυτάλλειας και αποτελείωναν όσα προλάβαιναν. Δίκαια λοιπόν το μαντείο των Δελφών τους απένειμε το “βραβείο αριστείας”.
Μετά το πέρας της ναυμαχίας, τη συλλογή των νεκρών, των ναυαγών και των λαφύρων, οι Έλληνες έσυραν στη Σαλαμίνα όσα από τα χτυπημένα πλοία μπορούσαν. Τα περισσότερα πλοία και συντρίμμια παρασύρθηκαν από τον καιρό και πήγαν στην Κωλιάδα (Άγιος Κοσμάς), εκπληρώνοντας τη προφητεία του μάντη Λυσίστρατου. Ότι δηλαδή «οι γυναίκες της Κωλιάδας θα μαγειρεύουν το φαγητό τους πάνω σε φωτιά από κουπιά».
Οι νικητές ξεχώρισαν τα “ακροθίνια” για προσφορά στους Θεούς. Διάλεξαν τρείς φοινικικές τριήρεις, μία για τον ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, μία για τον Αίαντα στη Σαλαμίνα και μία για τον Ποσειδώνα του Ισθμού Κορίνθου. Από τα καλύτερα λάφυρα, έφτιαξαν ανδριάντα 12 πήχεων που κρατούσε στα χέρια του μια πλώρη πλοίου και τον έστειλαν στους Δελφούς. Οι Αιγινήτες, επί πλέον αφιέρωσαν τρεις περσικούς “χρυσούς αστέρες”, εκ των οποίων οι δυο αφιερώθηκαν στους Διόσκουρους (Κάστωρ και Πολυδεύκη), προστάτες του ναυτικού και ο τρίτος, στον Δελφίνιο Απόλλωνα, που λατρευόταν στην Αίγινα.
Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι
Μετά την λήξη του πολέμου, στήθηκαν μνημεία σε ανάμνηση της νίκης, στην Ψυτάλλεια (Πλούταρχος, Αριστείδης 9.4) και στη Σαλαμίνα στο ακρωτήριο της Κυνόσουρας. (Πλάτων, Μενέξενος 245 και Παυσανίας Ι.36,2). Ο Τύμβος στη Ψυτάλλεια ήταν φτιαγμένος από πωρόλιθους και χαλίκια με ύψος 20 μέτρα, ώστε να φαίνεται από την θάλασσα (Ηρόδοτος, Ουρανία, 8.121). Πάνω του δε είχε τη φοινικική τριήρη που ήταν αφιερωμένη στον Αίαντα (Παπαχατζής σ. 460-1, σημ. 4). Λίγο βορειότερα έφτιαξαν το πολυάνδρειον (μεγάλος ομαδικός τάφος για τους πεσόντες Αθηναίους). Ο Robertson (σ. 84) πιστεύει ότι οι νεκροί της ναυμαχίας δεν ετάφησαν σε πολυάνδρειο, αλλά στις πατρίδες τους, επειδή καμία αρχαία, σύγχρονη της ναυμαχίας πηγή, δεν αναφέρεται σε πολυάνδρειο.
Μερικές μέρες μετά τη ναυμαχία, οι Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι, με επικεφαλείς τους ήρωες: τριήραρχο Πολύκρητο, τον γιό του Κριό, τον ναύαρχο Ασωνίδη και τον Πυθέα γιό του Ιοχένοου, επέστρεψαν υπερήφανοι με τα λάφυρά τους, αλλά και λυπημένοι, γιατί έφεραν μαζί τους τριάντα νεκρούς. Οι περισσότεροι ήταν από την τριήρη που επιτέθηκε στην σαμοθρακική, όταν αυτή έπληξε μια αθηναϊκή, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (ΟΥΡΑΝΙΑ, 8.91). Επίσης εκτιμάται πως ενταφιάστηκαν με μεγάλες τιμές και σε όμορφη περιοχή έξω από την πόλη, ως συνηθιζόταν, κοντά στη θάλασσα που τους χάρισε τη νίκη και τους πήρε τις ζωές τους.
Οι τάφοι αυτοί λαξεύτηκαν στα βράχια της βόρειας ακτής και κατά τέτοιο τρόπο ώστε η θέση της κεφαλής να είναι πιο ψηλά από το σώμα και να ατενίζει το πεδίο της ναυμαχίας. Έχουμε δει άλλα νεκροταφεία που να είναι δίπλα στην ακτή, μερικά μέτρα από εκεί που σκάει το κύμα; Έχουμε δει άλλα νεκροταφεία να έχουν τάφους προσανατολισμένους προς τον χώρο διεξαγωγής κάποια μάχης; Νομίζω πως είναι μοναδικό.
Οι τάφοι σώζονται, αλλά επειδή έχουν συληθεί, λένε πως δεν μπορεί να ταυτοποιηθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού και έτσι, δεν μπορεί να πει ότι εκεί είχαν ταφεί οι Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι. Όμως, πέρασε από στόμα σε στόμα και σε όλους τους χάρτες του νησιού αναφέρεται ότι είναι το νεκροταφείο όπου θάφτηκαν οι Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι.
Οι αρχαιότητες στην Αίγινα
Με την ανοικοδόμηση της Αίγινας αποκαλύφτηκαν αρχαία νεκροταφεία. Έξω από τα τείχη της αρχαίας πόλης, στη περιοχή “Κάμπος-Μύλων” αποκαλύφτηκε ένα νεκροταφείο της κλασσικής εποχής. Εκεί βρέθηκαν αρκετοί υπόγειοι θαλαμωτοί τάφοι (οικογενειακοί) και πολλοί απλοί ορθογώνιοι λακκοειδείς (σκαμμένοι στο χώμα). «Ευμεγέθεις, υπόγειες, λαξευμένες στον εύθρυπτο σαπιόβραχο», κατά την επικεφαλής αρχαιολόγο, Ε. Παπασταύρου.
Γειτονικά υπάρχει άλλο ένα μικρότερο ταφικό συγκρότημα με 25 περίπου δωμάτια. Επίσης κοντά, στη περιοχή “Μεριστός” έχουν αποκαλυφτεί σε ιδιωτικό οικόπεδο, 61 λακκοειδείς τάφοι που εκτιμήθηκε ότι ανήκουν στους δημοκρατικούς Αιγινήτες που επαναστάτησαν κατά των αριστοκρατών. (Ηρόδοτος 6.94). Οι χώροι ταφής την κλασική εποχή είναι σε περιοχές έξω από την πόλη και έχουν μαλακό ή σαθρό πέτρωμα ή είναι λάκκοι στο χώμα.
Περίπου 4 χλμ. από το λιμάνι, στη περιοχή Αλυ-Λιβάδι, εντοπίστηκαν αρχαία λατομεία από τα οποία οι Αιγινήτες, από την κλασική εποχή, έβγαζαν τον πωρόλιθο. Το λατομείο είναι σημαντικό γιατί οι πωρόλιθοι που εξορύχτηκαν, χρησιμοποιήθηκαν στα θεμέλια του ναού του Απόλλωνα, στην Κολώνα. Ακριβώς δίπλα στο λατομείο αυτό, που είναι απέναντι από τη Σαλαμίνα, υπάρχει λαξευμένο στους βράχους της ακρογιαλιάς, ένα ταφικό συγκρότημα που δεν περιγράφεται πουθενά, ενώ καταλαμβάνει μεγάλη έκταση.
Στον παραλιακό δρόμο που διέρχεται από την περιοχή, υπάρχουν δύο πινακίδες που ενημερώνουν ότι στην περιοχή υπάρχει “αρχαιολογικός χώρος”. Όποιος περνά από τον κεντρικό δρόμο, προσπερνά χωρίς να αντιληφθεί τίποτε. Όμως, αν την περιηγηθεί, θα μείνει έκθαμβος από τους με ζηλευτή ακρίβεια, λαξευμένους στα σκληρά βράχια τάφους πιθανότατα για να ταφούν οι Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι.
Το θέμα ήταν γνωστό στους κατοίκους αλλά άγνωστο στις κρατικές αρχές που αναδείχτηκε για πρώτη φορά το 1978. Τότε, οι τάφοι μπαζώθηκαν από μια κατασκευαστική εταιρεία. Μια ομάδα Αιγινητών, με επικεφαλής το Δήμαρχο Χρ. Αξιώτη και τους δημοτικούς συμβούλους Πρωτονοτάριο, Μπέση, Χατζίνα, μπήκαν βιαίως στο εργοτάξιο και ξεμπάζωσαν τον χώρο όπου πιθανότατα είχαν ταφεί οι Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι. Είχε γράψει τότε το “Βήμα της Αίγινας”: «Σταμάτησε η ανέγερση οικοδομής πάνω στους τάφους των Σαλαμινομάχων και με εντολή του υπουργού Πολιτισμού καθηγητή κ. Νιάνια, αναστέλλονται οι εργασίες οικοδομής στην περιοχή Λειβάδι της Αίγινας όπου υπάρχουν αρχαίοι τάφοι. Το θέμα της οικοδομής αυτής, θα επανεξεταστεί από το Αρχαιολογικό Συμβούλιο βάσει των νέων δεδομένων που προέκυψαν».
Υπήρξε και σχετική επερώτηση στη Βουλή και έτσι αναγκάστηκε να ενεργοποιηθεί το υπουργείο Πολιτισμού. Έκαναν αυτοψία και εξεδόθη η απόφαση χαρακτηρισμού του τόπου, σαν περιοχή με “τάφους κλασσικής περιόδου”. (ΥΑ Α1/Φ02/65627/2331/1-12-1978, ΦΕΚ 1151/Β/30-12-1978 ). Η αρχική μελέτη του χώρου φυσικά και δεν αποκάλυψε τίποτε, αφού οι τάφοι ήταν άδειοι και χωρίς ταφόπλακα. Ό,τι και να υπήρχε, μέσα ή έξω, έχει κάνει φτερά. Ίσως και οι πέτρινες πλάκες να βοήθησαν στην κατασκευή κάποιας λιθόκτιστης βίλας. Συνηθιζόταν αυτό. Ίσως πάλι τα ευρήματα που οι έρευνες δεν βρήκαν, να έχουν παρασυρθεί και να βρίσκονται δίπλα, στο βυθό της θάλασσας.
Ανάγκη αρχαιολογικής έρευνας
Είναι οι τάφοι αυτοί στο Λιβάδι, ο χώρος που τάφηκαν οι Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι; Αν οι τάφοι δεν ήταν άδειοι και αν είχε γίνει συστηματική ανασκαφή και αρχαιολογική έρευνα, θα μπορούσε να είχε αποδειχθεί. Όμως, επειδή πρόκειται για ναυμάχους ή ναυαγούς είναι λογικό να ήταν “ακτέριστοι” νεκροί. Κανείς δεν είχε την απαίτηση ο ναυαγός να είχε μαζί του το σπαθί, το δόρυ, το ακόντιο ή το κουπί του, ώστε να το βάλουν μαζί του. Άλλωστε, η συνήθεια του να θάβονται οι πολεμιστές με τον οπλισμό τους είχε εγκαταλειφτεί από τον 7ο αιώνα π.Χ. Τα όπλα που είχαν οι πεσόντες πολεμιστές, τα έπαιρνε η πολιτεία.
Ο Polignac (σ. 180-5) αναφέρει ότι η παρουσία οπλισμού και οβελών σε τάφους του Άργους στα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. ήταν οι τελευταίοι. Μετά οι πολεμιστές δεν θαβόταν με τον οπλισμό τους. Αυτό επίσης αποδεικνύεται από τα πολυάνδρεια των νικητών που δεν κτερίστηκαν με όπλα, όπως είναι των Μαραθωνομάχων και των Θεσπιέων του Δηλίου. Επίσης, στη Σπάρτη δεν επιτρέπονταν οι “ταφικές προσφορές” (Πλούταρχος , Λυκούργος, 27).
Για τα έθιμα της εποχής, γράφει ο Θουκυδίδης ότι: «οργανωνόταν κατά την αρχαία συνήθεια, η τελετή της δημόσιας ταφής των νεκρών του πολέμου. Ένα όμως φέρετρο το μεταφέρουν κενό. Είναι των αφανών, εκείνων που τα σώματα δεν βρέθηκαν… αποθέτουν τους νεκρούς στο δημόσιο νεκροταφείο πού βρίσκεται στο ωραιότερο προάστιο της πόλης. Εκεί θάβουν πάντα τους νεκρούς του πολέμου».
Οι τάφοι αυτοί συνεπώς θα μπορούσαν να είναι κενοτάφια των Αιγινητών Σαλαμινομάχων που σκοτώθηκαν μακριά από την πατρίδα και των οποίων τα σώματα δεν βρέθηκαν, αφού πνίγηκαν και ξεβράστηκαν αλλού. Συνηγορεί με την σκέψη αυτή η τοποθέτησή τους σε τάφους που ανοίχτηκαν σε περίοπτη θέση, απέναντι από τη Σαλαμίνα και με μια εξαίρετη τέχνη, σκαμμένα σε σκληρά βράχια, ενώ θα μπορούσαν να τους έβαζαν στο ακριβώς δίπλα αρχαίο λατομείο που το πέτρωμα είναι μαλακό.
Άλλωστε, τι λόγο θα είχαν να σκάψουν τόσους πολλούς τάφους σε βράχο και με τέτοια ακρίβεια, λες και έχουν κοπεί με λέιζερ, και να έχουν τέτοιο προσανατολισμό; Όσο τώρα για τους θαλάμους που είναι μεγάλων διαστάσεων, αυτοί θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι κάποιο ηρώο ή βωμοί, ή χώροι λουτηρίων ή χώροι συμποσίων, αφού τότε συνηθιζόταν να κάνουν ετησίως τελετουργίες (μνημόσυνα), ακόμη και αγώνες στην περιοχή.
“Ο τάφος τους προσκυνητάρι”
Τον Σεπτέμβριο 2017, ο Δήμος Αίγινας ζήτησε η περιφέρεια Αττικής να χρηματοδοτήσει εκδηλώσεις προς τιμή των Αιγινητών Σαλαμινομάχων, αλλά η πρόταση δεν υλοποιήθηκε. Τρία χρόνια αργότερα, μετά από πρότασή μου προς το νέο τότε δήμαρχο (επιστολή 4/1/20), αποφασίστηκε ομόφωνα να δημιουργηθεί μια 7μελής επιτροπή για την ανάδειξη της περιοχής και δόθηκε σε δρόμο της περιοχής το όνομα “Αιγινητών Σαλαμινομάχων”.
Όμως, το θέμα της ανάδειξης και προβολής του τόπου δεν είναι μόνο τοπικό. Είναι μεγαλύτερο και απαιτείται να γίνουν αρχαιολογικές έρευνες. Δυστυχώς σήμερα, ο αρχαιολογικός αυτός χώρος παραμένει εγκαταλελειμμένος και άγνωστος για τους επισκέπτες του νησιού. Η μη γνώση του χώρου και των σημαντικών ιστορικών γεγονότων τον έχει οδηγήσει στην αδιαφορία και στην εγκατάλειψη. Ευτυχώς που υπάρχουν οι χάρτες, το Google και ο δήμος Αίγινας που επιμένουν.
Ακόμα κι αν δεν είναι τάφοι των Αιγινητών Σαλαμινομάχων πρέπει να δημιουργηθεί ένας χώρος μνήμης μέσα ή δίπλα στο χώρο μαζικής ταφής που να είναι αφιερωμένος στις τριήρεις που δόξασαν το νησί, στους ναυμάχους και στο ναυτικό παρελθόν του νησιού. Ας τιμήσουμε 2500 χρόνια μετά, αυτούς που έδωσαν τη ζωή τους για να μη γίνουμε ανατολίτες και ας κάνουμε κάτι για την ιστορία μας και την Αίγινα. Ποτέ δεν είναι αργά! Με την ευκαιρία ας διαβάσουν οι κυβερνώντες τον Επιτάφιο του Περικλή και ας πράξουν κατά συνείδηση!.
Θα κλείσω με το εγκώμιο που έγραψε ο Σιμωνίδης ο Κείος, για τους πολεμιστές του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες (μτφ Γ. Δάλλα) και με την ευχή οι νεώτεροι να κάνουμε αυτό που πρέπει για τους ένδοξους “Σαλαμινομάχους”:
Γι’ αυτούς που έπεσαν στις Θερμοπύλες
ένδοξη η τύχη, τιμημένη η μοίρα κι ο τάφος τους προσκυνητάρι, μην κλαίτε,
μνημονέψτε τους, μην τους θρηνείτε, υμνήστε τους, γιατί ό,τι κλείνει τέτοιος τάφος
μήτε η μούχλα μήτε ο χρόνος ο πανδαμάτορας, μπορεί να το αμαυρώσει.
