Αισθητήρες και Τεχνητή Νοημοσύνη επί σκηνής…

Ο συνδυασμός αισθητήρων με τεχνητή νοημοσύνη ανοίγει νέους δρόμους στη θεατρική δημιουργία και εμπειρία. Από τον περίφημο “από μηχανής θεό” της αρχαίας τραγωδίας και τον ηλεκτρισμό, που έφερε επανάσταση στον φωτισμό της σκηνής, μέχρι τους σύγχρονους μηχανισμούς, που δημιουργούν εντυπωσιακές σκηνικές αλλαγές και οπτικά εφέ, το θέατρο υπήρξε πάντα τόπος συνάντησης της τέχνης με την τεχνολογία.

Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια νέα εποχή με πρωταγωνιστές δύο τεχνολογίες: τους αισθητήρες και την τεχνητή νοημοσύνη. Ο ρόλος τους θα είναι καθοριστικός, καθώς υπόσχονται να δώσουν ζωή στο όραμα των δημιουργών, λειτουργώντας ως “ένας συνεργάτης” του σκηνοθέτη και των τεχνικών. Για να εκτιμήσουμε το μέγεθος των αλλαγών που θα φέρουν, ας δούμε πρώτα πού βρισκόμαστε σήμερα και πώς η ραγδαία ανάπτυξη των αισθητήρων μεταμορφώνει το θεατρικό τοπίο. Οι αισθητήρες είναι πλέον πανταχού παρόντες στην καθημερινότητά μας: στις έξυπνες οικιακές συσκευές, στο κινητό τηλέφωνο που αντιλαμβάνεται αν το κρατάμε οριζόντια ή κάθετα, χάρη σε αισθητήρες επιτάχυνσης και γυροσκόπια, στο αυτοκίνητο που μάς ειδοποιεί – μέσω αισθητήρων απόστασης – όταν πλησιάζουμε πολύ κοντά σε κάποιο εμπόδιο.

Εν συντομία, τα συστήματα αισθητήρων είναι συσκευές που συλλέγουν δεδομένα από το περιβάλλον (όπως θερμοκρασία, πίεση, ακτινοβολία κλπ.), τα μετατρέπουν σε ηλεκτρικά σήματα και τα στέλνουν σε έναν υπολογιστή για επεξεργασία. Στη συνέχεια, ο υπολογιστής δίνει εντολές σε άλλα συστήματα για να εκτελέσουν συγκεκριμένες ενέργειες. Είναι σαν εμάς: οι αισθήσεις μας καταγράφουν τον κόσμο γύρω μας, ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται τις πληροφορίες που λαμβάνει και δίνει εντολές στο σώμα μας. Για παράδειγμα, βλέπουμε ένα ποτήρι και αυτόματα το χέρι μας το πιάνει.

Στη σκηνή του θεάτρου, μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξελιγμένοι αισθητήρες, όπως κάμερες ανίχνευσης της κίνησης των ηθοποιών και βιοαισθητήρες, που καταγράφουν φυσιολογικές αντιδράσεις, για παράδειγμα καρδιακούς παλμούς. Οι αισθητήρες δεν “σκέφτονται”, απλώς συλλέγουν δεδομένα τα οποία επεξεργάζεται ο κεντρικός και δίνει εντολές σε φώτα, ηχεία ή μηχανισμούς σκηνής, σύμφωνα με τις οδηγίες που έχει προκαθορίσει ο σκηνοθέτης. Για παράδειγμα, αν η ερμηνεία ενός ηθοποιού που φορά αισθητήρα καρδιακού παλμού γίνει πιο έντονη, το σύστημα μπορεί να αλλάξει τον φωτισμό ενισχύοντας το συναίσθημα του κοινού. Αν ο ηθοποιός σταθεί σε συγκεκριμένη θέση, ο φωτισμός στρέφεται αμέσως εκεί, χωρίς να χρειαστεί παρέμβαση από τον φωτιστή.

Η τεχνολογία αυτή δεν είναι καινούρια, χρησιμοποιήθηκε ήδη το 2000 στην τριλογία “The Lord of the Rings”. Ωστόσο, η εφαρμογή της στο θέατρο αντιμετωπίζει πολλές τεχνικές δυσκολίες. Σε αντίθεση με τον κινηματογράφο, όπου όλα γίνονται σε ελεγχόμενα στούντιο, χωρίς ανεπιθύμητο φωτισμό και άλλες παρεμβολές που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την λειτουργία των συστημάτων και όπου πολλά μπορούν να διορθωθούν στην επεξεργασία, στο θέατρο όλα συμβαίνουν ζωντανά, μπροστά σε κοινό. Δεν υπάρχει “δεύτερη λήψη’.

Κρίσιμο επίσης είναι το ζήτημα της μετάδοσης των σημάτων: ακόμα και μια μικρή καθυστέρηση στην λήψη των δεδομένων από τους αισθητήρες και στην εκτέλεση μιας εντολής μπορεί να γίνει αντιληπτή από το κοινό. Σε μικρές παραγωγές, χρησιμοποιούνται Bluetooth ή Wi-Fi, αλλά σε μεγάλες -όπως τα μιούζικαλ ή οι συναυλίες- απαιτούνται εξειδικευμένα πρωτόκολλα με ελάχιστη καθυστέρηση και υψηλή αξιοπιστία.

Τεχνολογικές προκλήσεις & η “Τρικυμία” του Σαίξπηρ

Ένα τέτοιο σύστημα, το BlackTrax, χρησιμοποιήθηκε το 2014 σε μια φαντασμογορική παράσταση του Cirque du Soleil. Πρόκειται για ένα σύστημα παρακολούθησης της κίνησης ηθοποιών και χορευτών σχεδιασμένο ειδικά για θέατρα και μεγάλα events. Μικροσκοπικοί πομποί, που εκπέμπουν υπέρυθρο φως (αόρατο στο ανθρώπινο μάτι), τοποθετούνται στα κοστούμια των ηθοποιών και σε σκηνικά αντικείμενα.

Αυτοί λειτουργούν σαν μικροσκοπικοί φακοί που αναβοσβήνουν πολύ γρήγορα. Γύρω από τη σκηνή είναι τοποθετημένες ειδικές κάμερες, που ανιχνεύουν το φως των πομπών, παρακολουθώντας με αυτόν τον τρόπο τις κινήσεις των ηθοποιών, με ακρίβεια χιλιοστού και σχεδόν μηδενική καθυστέρηση. Τα δεδομένα από τις κάμερες στέλνονται στον κεντρικό υπολογιστή, που λειτουργεί σαν πύργος ελέγχου αεροδρομίου – μόνο που αντί για αεροπλάνα παρακολουθεί ηθοποιούς.

Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό. Τα φώτα μπορούν να ακολουθούν ξεχωριστά κάθε ηθοποιό, ενώ η φωνή ή ο ήχος (για παράδειγμα από την πτώση ενός αντικειμένου) ακούγεται από το ακριβές σημείο όπου συνέβη και όχι από τα ηχεία της σκηνής, δημιουργώντας αίσθηση ρεαλισμού. Η τεχνολογία ανίχνευσης της κίνησης ηθοποιών μπορεί να συνδυαστεί με σύγχρονα συστήματα, που προβάλουν εικόνες πάνω σε αντικείμενα, σκηνικά ή ακόμα και ανθρώπους, κάνοντάς τες να φαίνονται τρισδιάστατες. Φανταστείτε, για παράδειγμα, έναν ηθοποιό που κρατάει μια λευκή μπάλα. Εάν τη σηκώσει ψηλά, το σύστημα θα ανιχνεύσει την κίνηση και ο υπολογιστής θα δώσει εντολή να προβληθούν επάνω της φλόγες, κάνοντάς την να φαίνεται σαν να καίγεται.

Το 2016, ένα σύστημα ανίχνευσης κίνησης και τρισδιάστατης προβολής χρησιμοποιήθηκε σε ένα κλασικό έργο, την “Τρικυμία” του Σαίξπηρ, σε μια εντυπωσιακή παράσταση στο θέατρο Barbican του Λονδίνου. Η παραγωγή ήταν αποτέλεσμα συνεργασίας της Royal Shakespeare Company με τα Imaginarium Studios (στούντιο με έδρα το Λονδίνο που ειδικεύεται στην τεχνολογία ανίχνευσης κίνησης, στην ψηφιακή δημιουργία χαρακτήρων και οπτικών εφέ για θέατρο, κινηματογράφο, video games και εικονική πραγματικότητα).

Η “Τρικυμία”, παρά τις σύγχρονες και ιδιαίτερα εξελιγμένες σκηνικές τεχνικές, παραμένει μια πρόκληση για τους δημιουργούς. Το φαντασμαγορικό όραμα του Σαίξπηρ πρέπει να ζωντανέψει με τρόπο που θα συνεπάρει και θα μαγέψει το κοινό. Στην παράσταση της Royal Shakespeare Company, τέσσερεις αιώνες μετά τον θάνατό του μεγάλου δραματουργού, επιστρατεύτηκε η τεχνολογία για να δώσει “ζωή” στον Άριελ, το πνεύμα του έργου.

Ο ηθοποιός που ενσάρκωνε τον Άριελ φορούσε μικροσκοπικούς ασύρματους αισθητήρες χάρη στους οποίους η κίνησή του μετατρεπόταν σε μια τρισδιάστατη φιγούρα που μπορούσε να πετά πάνω από τη σκηνή και να μεταμορφώνεται σε θαλάσσιο ξωτικό ή τρομακτικό πνεύμα. Ειδικό μακιγιάζ που τόνιζε τα χαρακτηριστικά του προσώπου του ηθοποιού επέτρεπε σε ειδική κάμερα, τοποθετημένη στο κεφάλι του, να καταγράφει και την παραμικρή του έκφραση. Έτσι η ψηφιακή φιγούρα αποκτούσε αληθοφανείς εκφράσεις, δίδοντας την αίσθηση μιας ζωντανής, μαγικής παρουσίας.

Παρά τα εντυπωσιακά αποτελέσματα, τα συστήματα αυτά συνοδεύονται από σοβαρούς περιορισμούς και τεχνικές δυσκολίες. Κατά τη διάρκεια των προβών, ο σκηνοθέτης και οι τεχνικοί πρέπει να αφιερώσουν αμέτρητες ώρες προγραμματίζοντας κάθε στοιχείο της παράστασης: κάθε φως, κάθε ήχο, κάθε κίνηση, τα πάντα πρέπει να είναι προκαθορισμένα. Ένα επιπλέον σημαντικό πρόβλημα είναι ότι το σύστημα δεν μπορεί να προσαρμοστεί σε απρόοπτες καταστάσεις. Εάν για παράδειγμα ένας ηθοποιός βρεθεί σε λάθος σημείο ή αυτοσχεδιάσει, οι τεχνικοί θα πρέπει να επέμβουν χειροκίνητα για να διορθώσουν την κατάσταση. Έτσι, ενώ αυτή η τεχνολογία προσφέρει εντυπωσιακή ζωντάνια, ταυτόχρονα καθιστά την παράσταση εξαιρετικά ευάλωτη.

Τεχνητή Νοημοσύνη: Μια νέα “πράξη” στη θεατρική δημιουργία

Και εδώ αναδύεται η ανάγκη για κάτι πιο προηγμένο: ένα σύστημα που δεν εκτελεί απλώς εντολές, αλλά “κατανοεί” όσα συμβαίνουν στη σκηνή και αντιδρά αυτόνομα. Είναι το σημείο όπου μπαίνει στο παιχνίδι η τεχνητή νοημοσύνη. Φανταστείτε έναν ηθοποιό που εμφανίζεται σε μη προβλεπόμενο σημείο της σκηνής. Ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να αποφασίσει αυτόνομα ποιο φως να ανάψει, ποιο χρώμα να χρησιμοποιήσει, ποιο ηχητικό εφέ να παίξει, ενσωματώνοντας το απρόοπτο στην παράσταση. Με την χρήση μόνο των αισθητήρων, κάθε λεπτομέρεια μιας σκηνής -όπως η αυξομείωση του φωτισμού, η ένταση του ήχου, η προβολή μιας σκιάς πάνω στο σκηνικό- πρέπει να προγραμματίζεται βήμα προς βήμα.

Σε μια πιο εξελιγμένη μορφή, με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης, μπορούμε να φανταστούμε ότι θα αρκεί να δοθεί μόνο η καλλιτεχνική οδηγία, για παράδειγμα: “Στη σκηνή του τρόμου, δημιούργησε την ατμόσφαιρα φόβου που σου διδάξαμε”. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι ένα “έξυπνο ρομπότ” που σκέφτεται από μόνο του, αλλά ένα εργαλείο που εκπαιδεύεται με δεδομένα. Στο θέατρο, η εκπαίδευσή της θυμίζει την εκπαίδευση των ηθοποιών, που μέσα από τις πρόβες μαθαίνουν τους ρόλους τους και “χτίζουν” τη σκηνική τους παρουσία.

Στην αρχή, κατά τις πρόβες, το λογισμικό συλλέγει δεδομένα: ήχο, φωτισμό, κινήσεις και βιομετρικές αντιδράσεις κάθε ηθοποιού (όπως καρδιακούς παλμούς, ρυθμό αναπνοής, ένταση μυών). Δεν εκτελεί καμία ενέργεια, απλώς “απορροφά” πληροφορίες. Στη συνέχεια, κατά τις πρόβες, μέσα από την επανάληψη αρχίζει να αναγνωρίζει μοτίβα: για παράδειγμα, “όταν ο ηθοποιός σηκώνει το χέρι του με αυτόν τον τρόπο, ακολουθεί η συγκεκριμένη ατάκα, η μουσική κορυφώνεται και τα φώτα δυναμώνουν”. Η διαδικασία μοιάζει με τον τρόπο που ένα παιδί μαθαίνει να μιλάει: ακούει ξανά και ξανά τις ίδιες λέξεις σε διαφορετικούς συνδυασμούς και, σταδιακά, κατανοεί το νόημά τους.

Στο τελικό στάδιο, το σύστημα αποκτά δημιουργικές ικανότητες. Μπορεί πλέον να προτείνει ενέργειες, όπως “εάν αυξήσω λίγο την ένταση της μουσικής, η συναισθηματική φόρτιση θα ενισχυθεί”. Ο σκηνοθέτης μπορεί να εγκρίνει ή να τροποποιήσει αυτές τις προτάσεις και έτσι, μέσα από αυτή τη συνεργασία ανθρώπου και μηχανής, η τεχνητή νοημοσύνη γίνεται ολοένα και πιο ακριβής, ώστε στην παράσταση να λειτουργήσει, σε πραγματικό χρόνο, χωρίς να χρειάζονται συνεχείς διορθωτικές παρεμβάσεις.

Το θέατρο ως πεδίο καινοτομίας

Συμπερασματικά, τα συστήματα που βασίζονται αποκλειστικά σε αισθητήρες, λειτουργούν σαν ένα καλοκουρδισμένο, αλλά και ευάλωτο ρολόι: κάθε κίνηση και κάθε ενέργεια πρέπει να προβλεφθεί και να προγραμματιστεί. Με την τεχνητή νοημοσύνη, η σκηνή μετατρέπεται σε ζωντανό οργανισμό: αντιδρά σε πραγματικό χρόνο σε όσα συμβαίνουν και προσαρμόζεται στο απρόοπτο. Ο σκηνοθέτης θέτει το καλλιτεχνικό όραμα και η τεχνητή νοημοσύνη το υλοποιεί. Η τεχνολογία δεν είναι πια εργαλείο, αλλά “συνεργάτης” στην καλλιτεχνική δημιουργία.

Αν και δεν υπάρχουν ακόμη ευρέως διαδεδομένες παραγωγές, που να χρησιμοποιούν τεχνητή νοημοσύνη, έχουν γίνει απόπειρες που μας φέρνουν κοντά σε αυτό το μέλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η παραγωγή Pulse του Dutch National Opera & Ballet, τον Ιούνιο του 2024 και τον Ιανουάριο του 2025, στο Studio Boekman του Άμστερνταμ. Εκεί, οι κινήσεις μιας χορεύτριας, καταγεγραμμένες από αισθητήρες, επεξεργάζονταν και ερμηνεύονταν από τεχνητή νοημοσύνη, δημιουργώντας δυναμικά οπτικά εφέ που αντικατόπτριζαν την συναισθηματική κατάσταση της ερμηνεύτριας.

Επίσης, χώροι όπως το Gray Area στο San Francisco λειτουργούν ως πειραματικά εργαστήρια, όπου καλλιτέχνες και τεχνολόγοι συνεργάζονται στενά για να δημιουργήσουν νέες μορφές θεάματος. Αυτές οι προσπάθειες δείχνουν ότι στο μέλλον η συνεργασία ανθρώπου και τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να επαναπροσδιορίσει τη θεατρική σκηνική δημιουργία. Μπορούμε να φανταστούμε και το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά να εξερευνά αυτές τις τεχνολογίες, ανοίγοντας δρόμους. Στην επέτειο των 130 χρόνων ζωής του, δεν γιορτάζουμε μόνο ένα ιστορικό παρελθόν, αλλά και ένα μέλλον γεμάτο προκλήσεις που καλούμαστε να τις μεταμορφώσουμε σε τέχνη.