Αϊβαλί-Soloup: Ένα γλυκόπικρο ταξίδι στη μνήμη

Το παρακάτω κείμενο εκφωνήθηκε στις 6 Νοεμβρίου του 2016 στο πλαίσιο των εγκαινίων της έκθεσης “Χίλια μύρια κύματα …Το Αϊβαλί ταξιδεύει στη Θεσσαλονίκη” που διοργάνωσε το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού του Δήμου Καλαμαριάς. Το “Αϊβαλί” ανήκει στην Τέχνη των Comics ή αλλιώς σύμφωνα με τον ορισμό του Will Eisner στην λεγόμενη Διαδοχική Τέχνη. Δηλαδή, στην τέχνη της αφηγηματικής απεικόνισης μιας ιστορίας μέσω της ένωσης πολλών έργων μαζί.

Ειδικότερα όμως ανήκει στα Graphic Novels, τα οποία διαφέρουν από τα υπόλοιπα σκίτσα που συναντούμε σε εφημερίδες και περιοδικά, ως προς τον τρόπο εμφάνισής τους σε τόμους, ως ολοκληρωμένες ιστορίες, με αρχή μέση και τέλος, με μια συγκεκριμένη θεματική και απευθύνονται κυρίως σε ενήλικες.

Στο εξωτερικό υπάρχουν ήδη από τη δεκαετία του ‘80 αρκετές αξιόλογες δουλειές ιστορικού & πολιτικού περιεχομένου, όπως το γνωστό “Maus” του Art Spiegeman, το “Palestine” του Joe Sacco, το “Persepolis” της Marjane Satrapi, και τα πρόσφατα “March” του John Lewis ένα έργο για το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων στην Αμερική και το “Red Rosa” της Kate Evans μια εξαιρετική βιογραφία της πολιτικού Ρόζα Λούξεμπουργκ, η οποία θα κυκλοφορήσει σύντομα μεταφρασμένη και στη χώρα μας.

Στην Ελλάδα ωστόσο μέχρι και το 2008 που εμφανίστηκε το «Logicomix» του Απόστολου Δοξιάδη σε εικονογράφηση του Αλέκου Παπαδάτου δεν υπήρχε κάποια αντίστοιχη καλλιτεχνική δημιουργία. Το “Αϊβαλί” εμφανιζόμενο το 2014 έρχεται να αλλάξει τα εκδοτικά δεδομένα, αποτελώντας την πρώτη ολοκληρωμένη δουλειά που ασχολείται με το ιστορικό παρελθόν της χώρας μας.

Το έργο χωρίζεται σε 6 κεφάλαια. Το πρώτο & το τελευταίο αποτελούν έναν διάλογο του δημιουργού με το σήμερα που προσπαθεί να λογαριαστεί με το χθες. Παρατηρούμε την αφορμή δημιουργίας του έργου από ένα μονοήμερο ταξίδι του στο Αϊβαλί. Η εμπειρία του ταξιδιού μέσα από μυρωδιές, γεύσεις και εικόνες γέννησε πολλές σκέψεις και προβληματισμούς, οι οποίοι μετά από την τρίχρονη έρευνα που πραγματοποίησε ο συγγραφέας οδήγησαν στην παρούσα έκδοση.

Συνομιλία με Φώτη Κόντογλου

Τα υπόλοιπα 3 κεφάλαια είναι η συνομιλία του Soloup με τα έργα του Φώτη Κόντογλου “Αϊβαλί, η πατρίδα μου”, του Ηλία Βενέζη “Το Νούμερο 31328” & της καταγραφής της Αγάπης Βενέζη – Μολυβιάτη, η οποία βρίσκεται στο έργο του Βενέζη “Μικρασία χαίρε”. Χαρακτηρίστηκαν ως “Γενιά του Αιγαίου”, όπως τονίζει ο Πέτρος Χάρης, καθώς βίωσαν βαθιά τι σημαίνει να χάνεις την πατρίδα σου και να απειλείται η ταυτότητα σου. Μιας γενιάς που γνώρισε τι σημαίνει μετοικεσία και προσφυγιά.

Ο ελληνοκεντρικός αιγαιοπελαγίτικος αντιμιλιταρισμός που εκφράζουν τα έργα των παραπάνω θέλησε πάνω απ’ όλα να υπηρετήσει την τέχνη μέσα σ’ ένα πνεύμα ανθρωπισμού και να διακηρύξει την πίστη & τον σεβασμό του στην αξία της ζωής, στην ατομική αξιοπρέπεια και στην πνευματική ελευθερία.

Στο προ-τελευταίο κεφάλαιο, ο δημιουργός συνομιλεί με το λογοτεχνικό έργο του Αχμέτ Γιορουλμάζ “Τα παιδιά του πολέμου” το οποίο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ωμέγα. Το παραπάνω έργο εξιστορεί και αυτό με τη σειρά του το αιώνιο δράμα της προσφυγιάς. Η υπόθεσή του αφορά την περίπτωση των Τουρκοκρητικών, οι οποίοι οδηγήθηκαν με τη Συνθήκη της Λωζάννης να εγκαταλείψουν τη γενέτειρά τους. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί η σπουδαιότητα της σημασίας της ένταξης αυτής της ιστορίας στο παρόν έργο. Ο πόνος της ανταλλαγής των πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία είναι κάτι που αφορά και τις δύο πλευρές.

Πού έγκειται όμως η ιδιαιτερότητα στο θέμα της Μνήμης;

Ενώ, λοιπόν στη χώρα μας, από πολύ νωρίς ,η Λογοτεχνία παίζει καίριο ρόλο στις θύμησες και στις εικόνες των γεγονότων πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στην αντιπέρα όχθη αυτό που κυριαρχεί στα χρόνια 1923 έως 1980 είναι η σιωπή. Το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Ηρακλή Μήλα σχετικά με την εμφάνιση των γεγονότων της ανταλλαγής των πληθυσμών στην τουρκική λογοτεχνία οδηγεί στα παρακάτω συμπεράσματα: σε μέγεθος 290 μυθιστορημάτων και ανάμεσα σε 105 Τούρκους συγγραφείς οι αναφορές είναι μηδαμινές και αν γίνονται, πραγματοποιούνται σε μικρό βαθμό από αριστερούς κυρίως συγγραφείς.

Τη δεκαετία του ’80 όμως αρχίζει κάτι να κινείται και όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μήλας “οι Τούρκοι ανακαλύπτουν την ανταλλαγή”. Το παραπάνω βιβλίο εντάσσεται σ’ αυτό το νέο κύμα λογοτεχνικών θεματικών που η έκδοσή του συμπίπτει το 1997 με την σημαντική σχετική έκθεση που πραγματοποιεί το Ίδρυμα για την Οικονομική & Κοινωνική Ιστορία στην Κων/πολή.

Στο έργο παρά τον έντονο συναισθηματισμό που κυριαρχεί, απουσιάζει ο φανατισμός. Και όχι μόνο αυτό, αλλά μέσα από τις σελίδες του αναδεικνύονται με τον καλύτερο τρόπο οι γόνιμοι καρποί της ελληνοτουρκικής συνύπαρξης. Το ζήτημα των Τουρκοκρητικών αποτελεί έναν ολόκληρο τομέα μελέτης για τις κοινωνικές & ανθρωπιστικές επιστήμες, και είναι άξιο αναφοράς ότι ο Soloup καταφέρνει να γνωστοποιήσει στο κοινό ένα τόσο σημαντικό ζήτημα μέσα από την τέχνη του σκίτσου.

Τελικά το “Αιβαλί” είναι ένα αξιέπαινο έργο της 9ης Τέχνης με αφορμή τη Λογοτεχνία; Ή ένα βαθιά ιστορικό & πολιτικό ανάγνωσμα; Θα λέγαμε και τα δύο, γιατί συμφωνούμε απόλυτα με τη θέση της Δόμνας Παστουρματζή ότι “καμία μορφή τέχνης δεν στερείται ιδεολογικού υποβάθρου”.

Το έργο συνδυάζει μοναδικά αυτοβιογραφικά & ιστορικά στοιχεία. Η προσωπική ανάγκη του δημιουργού να επιστρέψει στις ρίζες του, καθώς οι παππούδες και οι γιαγιάδες του ήταν όλοι μικρασιάτες, οδήγησε σε μια δουλειά που όπως αποδείχτηκε δεν αφορά μόνο τον ίδιο, αλλά ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της νεότερης ταυτότητάς μας.

Με βάση τις ιστορικές μελέτες

Για τη δημιουργία του, ο Soloup κινήθηκε τόσο σε ιστορικές μελέτες όπως του Μπρους Κλάρκ, συγγραφέα του έργου «Δυο φορές ξένος», ο οποίος υπογράφει και το εισαγωγικό σημείωμα , του Τζάιλς Μίλτον, πρακτικά ιστορικών συνεδρίων, όπως αυτό που αφορούσε τις σχέσεις της Μυτιλήνης με τις Κυδωνιές, δηλαδή το Αϊβαλί, τον εξαιρετικό συλλογικό τόμο «Διασχίζοντας το Αιγαίο» (Crossing the Aegean) σε επιμέλεια της Ρενέ Χίρσον, όσο και στις αφηγήσεις των προσφύγων μέσα από μαρτυρίες. Επίσης, για την πιστή απόδοση των εικόνων της εποχής ανέτρεξε σε παλιές φωτογραφίες και cartpostal, στο αρχείο ΕΛΙΑ, στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος και σε πολλές βιβλιοθήκες, όπως αυτή της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης της Μυτιλήνης.

Μία από τις ικανότητες της τέχνης των comics είναι η ταύτιση με τον θεατή. Οι εικόνες μπορούν να προκαλέσουν δυνατά συναισθήματα στον αναγνώστη. Ο ίδιος ο δημιουργός αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «μέσω των comics μπορούν να γίνουν αναφορές σε κοινές πολιτισμικές αξίες, σε κώδικες, σε ιδέες και εμπειρίες των αναγνωστών». Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο Γιάννης Κουκουλάς, επιμελητής της έκθεσης Comics σχετικά με την περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα (2016), τα comics έχουν την ικανότητα να οπτικοποιούν και να συμπυκνώνουν την πληροφορία. Έχουν ευσύνοπτα κείμενα & η εγγενής αφαιρετικότητα τους εμπλέκει άμεσα & καθοριστικά τον αναγνώστη στη διαδικασία της αναζήτησης χωρίς να του στερεί την ουσία.

Άρα, μπορούν οι εικόνες των comics να ανακαλέσουν μνήμες & να προκαλέσουν αντιστοιχίσεις με τον κόσμο του αναγνώστη; Ο όρος ενσυναίσθηση είναι η λέξη κλειδί για τις ανθρωπιστικές επιστήμες και ιδιαίτερα για την Επιστήμη του Χρόνου, την Ιστορία.
Το «Αϊβαλί» αποτελεί άξιο κρίκο σε μια αλυσίδα προσέγγισης ιστορικών γεγονότων μέσω εναλλακτικών μορφών διδακτικής.

Νοκιμαντέρ ορόσημο

Τα δύο εξαιρετικά ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού σε ιστορική επιμέλεια του Αλέξανδρου Κιτροέφ “ΣΜΥΡΝΗ, Η Καταστροφή μιας Κοσμοπολίτικης Πόλης, 1900-1922″ και “Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου – Διωγμός και Ανταλλαγή πληθυσμών, Τουρκία – Ελλάδα, 1922-1924” που πρωτοείδαμε την περίοδο 2013-2014, αποτελούν για εμάς τους υπόλοιπους κρίκους της αλυσίδας -που αφορά τη διαχείριση της Μνήμης σχετικά με την ημερομηνία- ορόσημο για την ελληνική Ιστορία, τόσο σε επίπεδο πολιτικό όσο και οικονομικό, κοινωνικό & πολιτισμικό.

Ορόσημο επίσης αποτελεί και το μοναδικό ντοκιμαντέρ “Σκιά στην ψυχή” που προβλήθηκε τον Μάρτη του 2016: ένα ντοκιμαντέρ – φόρος τιμής στους ξεριζωμένους πρόσφυγες της Ανταλλαγής στις δύο πλευρές του Αιγαίου σε σενάριο-έρευνα και αφήγηση του Θωμά Σίδερη και σκηνοθεσία των Μάριου Πολυζωγόπουλου και Δημήτρη Πλιάγκου με ιστορικό σύμβουλο τον Δημήτρη Καμούζη από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

Βέβαια, για να είμαστε ακριβείς στους διδακτικούς σκοπούς της Ιστορίας, οφείλουμε να διαχειριζόμαστε πάντοτε ό,τι υλικό έχουμε με κριτική σκέψη και επιστημονική βιβλιογραφία.
Ο Τέρι Ήγκλετον αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ερμηνεύουμε ως ένα βαθμό τα λογοτεχνικά έργα υπό το φως των δικών μας προβληματισμών. Γι’ αυτό και κάθε έργο «ξαναγράφεται» κάθε εποχή που διαβάζεται και από κάθε νέο αναγνώστη με τις εκάστοτε προσλαμβάνουσες που θα έχει.

Αυτό ακριβώς συνέβη και με τον Soloup. Αναζήτησε εκ νέου την περιπέτεια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στα κύματα της Ιστορίας. «Διάβασε» ανθρώπους που βρέθηκαν στο επίκεντρο της Ιστορίας, ως θύματα των εκατέρωθεν εξουσιών, των απανταχού μεγαλοιδεατισμών και των στημένων διπλωματικών παιχνιδιών. «Αν είναι Ουτοπία να θέλουν οι άνθρωποι να μην είναι ούτε δήμιοι ούτε θύματα, τότε προτιμώ την Ουτοπία. Και αυτά δεν αφορούν μόνο τους Τούρκους και τους Έλληνες» αναφέρει σε ένα χαρακτηριστικό σημείο μέσα στο έργο του (σ.385). Πόσο επίκαιρη είναι η θεματική του ξεριζωμού πληθυσμών από τα πάτρια εδάφη για πολιτικούς λόγους;

Κλείνοντας με τα λόγια του Scott McCloud «οι άνθρωποι αποτυγχάνουν να κατανοήσουν τα Comics γιατί τα προσδιορίζουν σε πολύ στενά περιθώρια. Αν καταφέρουμε να διαψεύσουμε τα στερεότυπα του αναγνωστικού κοινού, η προοπτική τους είναι απεριόριστη και συναρπαστική». Το «Αϊβαλί» τα επιβεβαιώνει και με το παραπάνω!

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδ.Κέδρος.