Αναζητώντας τον τάφο του Ισαάκιου Κομνηνού στην Κοσμοσώτειρα Έβρου

Για δυο χρόνια κλείνει ο αυτοκρατορικός ναός της Θεοτόκου Κοσμοσώτειρας Φερών, στον Έβρο, προκειμένου να συντηρηθεί μετά την διάθεση πίστωσης 900.000 ευρώ από την Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης για να αφαιρεθούν τα επιχρίσματα και να αποκαλυφθούν πολλά κρυμμένα μυστικά, να διερευνηθεί το δάπεδο, να ανιχνευθεί ο προνάρθηκας κι άλλα σημεία που υποδηλώνουν ίσως τον τάφο του κτήτορα της μονής Ισαάκιου Κομνηνού σεβαστοκράτορα.

Το μοναστήρι και το κάστρο ήταν σε στρατηγική θέση, καθώς είναι πάνω σε ένα λόφο ιδιαίτερα κοντά στο πέρασμα της Εγνατίας οδού από τον ποταμό Έβρο. Εκείνη την εποχή, όχι μόνο η Εγνατία αλλά και ο Έβρος, ήταν σημαντικός, υδάτινος, δρόμος. Επίσης, φαίνεται ότι η κοίτη του Έβρου ήταν πιο δυτικά και πιο κοντά στο λόφο απ’ ό,τι είναι σήμερα.

Ιδιαίτερες λεπτομέρειες για το σημαντικό έργο αυτό, που θα γίνει με την ευθύνη της εφορίας βυζαντινών αρχαιοτήτων και συνεργείου εξειδικευμένων συντηρητών της διεύθυνσης αρχαίων και νεωτέρων μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού από την Αθήνα που θα εγκατασταθούν στις Φέρες για δύο χρόνια τουλάχιστον, δόθηκαν χθες το βράδυ στην διάρκεια ενημερωτικής εκδήλωσης μέσα στο ναό, με περιορισμένη συμμετοχή, που προκάλεσε ο μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως Τραϊανουπόλεως και Σαμοθράκης κ. Άνθιμος.

Η αρχαιολόγος Λίλα Σαμπανοπούλου με ιδιαίτερο τρόπο και φωτογραφικό υλικό ταξίδεψε το κοινό, στην ιστορία της μονής, την αρχιτεκτονική, την κατασκευή και προσέγγισε στην χωροταξία της, αλλά και το ζητούμενο με τις πιθανές εκδοχές για τον τάφο του Ισαάκιου. Εικασίες που θα πρέπει να τεκμηριωθούν με επιστημονική έρευνα αν είναι στον εξωνάρθηκα της Μονής, ή εγκάρσια κάτω από το θόλο της Θεοτόκου, ή στον πρόναο από τη νοτιοδυτική γωνία.

Στην εκδήλωση που παρέστησαν οι βουλευτές Έβρου Σταύρος Κελέτσης, Τάσος Δημοσχάκης, Αναστασία Γκαρά, η ιδρύτρια του Εθνολογικού Μουσείου Αγγέλα Γιαννακίδου, ο αντιδήμαρχος Αλεξανδρουπόλεως Δημήτρης Κολγιώνης, η υπεύθυνη Παιδείας της περιφέρειας Αλεξάνδρα Γκουλιάμα Μανδαλίδου, ο αυτοδιοικητικός και ιστορικός ερευνητής Νικόλαος Γκότσης, ο ταξίαρχος διοικητής της 31ης ΜΚ “Κάμια” Δημήτρης Παντζιώκας, ο συγγραφέας ιστοριοφυσιοδίφης Μιχάλης Πατέλης, η φιλόλογος Ντίνα Καρακύργιου, ο τέως δήμαρχος Γιώργος Ούστογλου, η υπεύθυνη του βιβλιοπωλείου Ελευθερουδάκη Φωτεινή Σκαρλακίδου, εκπρόσωποι συλλόγων κ.α. Προσφέρθηκε ως αναμνηστικό δώρο από τον μητροπολίτη η κούπα με το έμβλημα της οικογένειας των Κομνηνών, τον μονοκέφαλο αετό.

Αναφορές έγιναν στον τύπο της ανδρικής Μονής στην περιοχή που ονομαζόταν “Βήρος” δηλαδή βαλτότοπος, ενώ ο οικισμός που αναπτύχθηκε περιμετρικά ονομάστηκε “Βήρα” που έγινε “Φήρα” και επί Τουρκοκρατίας έγινε “Φερετζίκ”. Η ονομασία “Φέραι” –και σήμερα, “Φέρες”– προέκυψε μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, όταν το μέρος ξαναέγινε ελληνικό.

Η μικρογραφία του μοναστηριού

Το μοναστήρι, που λέγεται ότι είναι η μικρογραφία τη Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, ίδρυσε ο Σεβαστοκράτορας Ισαάκιος Κομνηνός που ήταν το έκτο παιδί του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081-1118) και πατέρας του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού (1183-1185). Ο Ισαάκιος Κομνηνός ήταν άτυχος αφού σε ηλικία 57 ετών, το 1150, προσβλήθηκε από κάποια σοβαρή ασθένεια και τότε αποφάσισε να αποσυρθεί σε ένα δικό του, ιδιωτικό μοναστήρι κι έτσι ξεκίνησε την κατασκευή της Κοσμοσώτειρας, για την οποία δαπάνησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του, επιβλέποντας ο ίδιος την κατασκευή της.

Εκτός από την εκκλησία, κατασκευάστηκαν και άλλα κτίρια όπως τα κελιά των μοναχών, το Δεσποτικόν –ενδιαίτημα του άρχοντα–, η βιβλιοθήκη, ενώ δημιουργήθηκαν υδραγωγείο, ξενοδοχείο προσκυνητών, λουτρά χαμάμ, νοσοκομείο και γηροκομείο. Οι μύλοι, οι στάβλοι και το νεκροταφείο των μοναχών τοποθετήθηκαν έξω από τα τείχη της Μονής.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζονται από έγκυρες πηγές, ο ιδρυτής διόρισε τον ηγούμενο, όρισε τον αριθμό των καλογήρων σε 50, αναθέτοντάς τους συγκεκριμένα λατρευτικά καθήκοντα, ενώ είχε προσλάβει και 26 λαϊκούς σαν υπηρέτες και άλλους ενόπλους για προστασία του συγκροτήματος. Έτσι προκύπτει πως η Κοσμοσώτειρα δεν ήταν ένα κανονικό τυπικό μοναστήρι με αυστηρά θρησκευτική δομή αλλά μια καστροπολιτεία, ένα αρχοντικό συγκρότημα που είχε μεν μοναστηριακή οργάνωση, αλλά είχε και πολλά στοιχεία οικιστικής ανάπτυξης που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως “λαϊκά”.

Όλα αυτά γίναν γνωστά από το Τυπικόν της μονής που συνέταξε ο ίδιος ο Ισαάκιος το 1152, ο οποίος ήταν και διανοούμενος-συγγραφέας και προστάτης των τεχνών. Ο πλήρης αρχικός τίτλος του Τυπικού: «Τυπικὸν Κοσµοσωτείρας – Τυπικὸν ἐµοῦ τοῦ Ἰσαακίου καὶ υἱοῦ τοῦ µεγάλου βασιλέως κυροῦ Ἀλεξίου τοῦ Κοµνηνοῦ ἐπὶ τῷ καινισθέντι παρ᾽ ἡµῶν νεοσυστάτῳ µοναστηρίῳ». Υποστηρίζεται ότι, το Τυπικόν είναι ένα από τα σημαντικά βυζαντινά κείμενα του 12ου αιώνα και βρέθηκε μετά την λεηλασία της μονής στο μοναστήρι του Αγίου Γεράσιμου στην Κεφαλονιά.

Ο εντυπωσιακός τρούλος

Οι διαφάνειες που προβλήθηκαν ταξίδεψαν τους παριστάμενους σε φωτογραφίες του 1138, σε διάφορες φάσεις και περιόδους της μονής, στην τοιχοποιία και λεπτομέρειές της, σε ιδιαίτερα σημεία άξια προσοχής. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο που σε υποβάλλει με το που θα επισκεφθείς το ναό της Κοσμοσώτειρας είναι ο τρούλος με τα περιμετρικά παράθυρά του, αλλά και ο εικονογραφικός διάκοσμος, δείγμα της υψηλής τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης.

Στο βόρειο και νότιο τοίχο, ανάμεσα στα τοξωτά παράθυρα, σώζονται σε μεγάλες διαστάσεις στρατιωτικοί άγιοι σε προτομή, οι οποίοι έχουν τα φυσιογνωμιστικά χαρακτηριστικά μελών της βασιλικής οικογένειας των Κομνηνών, ενώ σώζονται επίσης παραστάσεις της Υπαπαντής, της Πεντηκοστής, της Κοινωνίας των Αποστόλων, ολόσωμες μορφές Ιεραρχών και Προφητών, η Θεοτόκος δεομένη και εξαπτέρυγα Σεραφείμ.

Οι εργασίες συντήρησης αναμένεται να αναδείξουν κι άλλα στοιχεία που καλύφθηκαν όταν ο ναός μετατράπηκε σε τέμενος με μιναρέ κι επεμβάσεις ώστε να γίνει αλλαγή του προσανατολισμού του προς τη Μέκκα. Το μοναστήρι πάντως στην ακμή του ήταν αυτοδύναμο αφού κατείχε μετόχια, ολόκληρα χωριά και χωράφια που είχαν παραχωρηθεί από τον Ισαάκιο, αλλά και ιδιαίτερα επιχειρηματικά προνόμια, όπως η διοργάνωση πανηγύρεων και η λειτουργία αγοράς, ενώ σύμφωνα με πηγές κατείχε και 12 πλοία απαλλαγμένα από δασμούς.

Πάντως ο Ισαάκιος δεν χάρηκε για πολύ το δημιούργημά του, αφού το 1152 πέθανε και ετάφη στο μοναστήρι που μόλις είχε ολοκληρωθεί. Μια σημαντική μαρτυρία έρχεται το 1433 όταν ένας Γάλλος προσκυνητής, ο Bertrandon de la Broquière, ανέφερε ότι «η Βήρα ήταν μια σημαντική πόλη με μεικτό πληθυσμό» και ότι «το κάστρο ήταν μισογκρεμισμένο ενώ ο βυζαντινός ναός της Κοσμοσώτειρας είχε μετατραπεί σε τζαμί». Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων η πόλη πέρασε στην αρχή στα χέρια των Βουλγάρων που γκρέμισαν τον μιναρέ και τα περισσότερα οθωμανικά κτίρια και ξαναέκαναν την Κοσμοσώτειρα εκκλησία.

Ημερομηνίες-ορόσημο

Το 1907 ο μεγάλος Ρώσος βυζαντινολόγος Θεόδωρος Ουσπένσκι ήταν ο πρώτος που ταύτισε τον βυζαντινό ναό στις Φέρες με την Κοσμοσώτειρα, που περιγράφεται στο Τυπικόν του Ισαακίου. Το 1926 η Ελληνική Αρχαιολογική εταιρεία έκανε εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης του ναού, στις οποίες συμμετείχε και ο Αναστάσιος Ορλάνδος, που έκανε σχετική δημοσίευση το 1933.

Το 1940 ο μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως Ιωακείμ έκανε επισήμως τα νέα θυρανοίξια της εκκλησίας σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή στο υπέρθυρο της κυρίας εισόδου. Από τότε λειτουργεί ως χριστιανικός ναός. Οι Φέρες λόγω της Κοσμοσώτειρας, που καθιερώθηκε και ως προσκύνημα του απανταχού Θρακικού ελληνισμού, δικαιούνται να γίνουν η «ιστορική και πνευματική πρωτεύουσα του Έβρου» πιστεύει ο σεβασμιότατος Αλεξανδρουπόλεως και σε αυτό θα συντείνει με όλες του τις δυνάμεις.

Ο κ. Άνθιμος ζήτησε την κατανόηση των κατοίκων που μέχρι και το 2023 ο ναός θα κλείσει για να γίνουν οι σημαντικές εργασίες συντήρησης και ανάδειξής του, ευχόμενος μέχρι τότε να έχει ξεπεραστεί και η πανδημία, ώστε όλοι να είναι κοινωνοί του τελικού αποτελέσματος, με μια μεγάλη ανοικτή εκδήλωση. Το ενδιαφέρον του θα είναι συνεχές και η προσπάθεια θα γίνει ώστε όχι μόνο να αποκατασταθεί ο ναός, αλλά να βρει και την παλιά του αίγλη!