Από την Beroea στην Βέροια μέσω Karaferye!

Έχει παρατηρηθεί η τάση κάποιων Ελλήνων πανεπιστημιακών να ευθυγραμμίζονται με νεοοθωμανικές παραχαράξεις της ιστορίας μας, όπως έχει αποτυπωθεί σε σχόλιο τοπικού site, σχετικά με το όνομα της Βέροιας («Η Βέροια κατά το ένδοξο παρελθόν της είχε πολλά και διαφορετικά ονόματα») σχόλιο που προκάλεσε τη συγγραφή αυτού του άρθρου.

Ως προς το πρώτο: Ένας υποβόσκων νεοοθωμανισμός προσπαθεί να διαβρώσει την εθνική πνευματικότητα των Ελλήνων. Μέσα από συνέδρια, ερευνητικά προγράμματα και κοινές ανακοινώσεις, παγιδεύει Έλληνες και Δυτικοευρωπαίους επιστήμονες σε νεοοθωμανικές αναγνώσεις της ιστορίας, όπως ότι «οι κοινωνίες στα χρόνια των Οθωμανών ήταν δυναμικές», ότι οι λαοί «ζούσαν ειρηνικά», με «συνεργασία», ακόμη και με «ισονομία».

Προσπαθώντας να εξωραΐσουν τη μνήμη της τουρκοκρατίας συσκοτίζουν τις ρατσιστικές, φοβικές και άκρως καταπιεστικές διακοινοτικές σχέσεις και γελοιοποιούν την ιστορική επιστήμη, με το να βαφτίζουν την οθωμανική αυτοκρατορία «πολυπολιτισμικό παράδεισο». Υιοθετούν ονομασίες του κατακτητικού-οθωμανικού λεξιλογίου, όπως, π.χ., για τη Βέροια, το ψευδωνύμιο “Karaferye”, που προέρχεται από την άλωσή της.

Ως προς το δεύτερο: Η Βέροια δεν είχε “πολλά και διαφορετικά ονόματα” είχε και έχει ένα και μόνο όνομα. Από την πρώτη γραπτή αναφορά που έχουμε γι’ αυτήν από τον Θουκυδίδη (432 πΧ), μέχρι σήμερα, λεγόταν Βέροια και γύρω από αυτό το αιώνιο όνομα αναπτύχθηκαν διάφορες ηχητικές, γραμματολογικές και μεταφραστικές παραφθορές. Εκτός από μία: αυτή του “Karaferye”.

Με βάση αυτό το ψευδωνύμιο προσπαθεί να επεκτείνει στο χρόνο και το χώρο την ασχήμια του, το Τουρκικό κράτος. Είναι γνωστό ότι από πάθη συμφώνων, όπως από β σε φ ή μπ και φωνηέντων, όπως από οι σε ι και οε, δημιουργούνται μετεξελίξεις στην προφορά λέξεων. Ακόμη και από μεταφραστικές μεταγραφές, όπως του ελληνικού ι ή οι, σε λατινικό e ή οe, δημιουργούνται νέες αποδόσεις, όπως συμβαίνει με το Berea ή Beroea. Ακόμη δημιουργούνται και γραμματολογικές ασυμφωνίες, όπως του ελληνικού β, με το λατινικό b ή v κλπ.

Το τουρκικό kara

Έτσι, οι γραμματολογικές, φωνολογικές και μεταφραστικές αποδόσεις της Βέροιας, όπως: Βέργια, Φέροια, Beria, Beroea, Beroia, Berroia, Berea, Boor, Veria, Veroia, Verria, Veriya κλπ., ή οι επιτιμητικές προθηματικές παραφθορές: Karaveria, Karaferia, Karaferye, Karaferiya κλπ., ή και οι εγκωμιαστικές επιθετικές παραφθορές: Cara Veria, Cara Fheria κλπ., επιβεβαιώνουν ότι το όνομά της άντεξε στο χρόνο, απέναντι στις αλλοιώσεις που προκάλεσαν διάφοροι κατακτητές και ταξιδιώτες.

Το Karaferia έχει διαφορετική προέλευση από το Karaferye. Παράγεται από την προσθήκη στο Βέρια ή Φέρια (μεταγραφή του Β σε Φ) του προθηματικού επιθέτου kara, που, στην περίπτωσή μας, χαρακτηρίζει την πόλη ως μαύρη-σκοτεινή. Το kara προκαλείται είτε ως αρνητικός χαρακτηρισμός του αντιστασιακού πνεύματος της πόλης, η οποία αντιστάθηκε σθεναρά στους Τούρκους και μόνο με προδοσία κατακτήθηκε, είτε ως περιβαλλοντική επιτίμηση: βροχερή, ομιχλώδης, με πολλά δάση πέριξ, που της προσέδιδαν μια σκοτεινότητα. Πιο πιθανό να είναι ενισχυτικό μιας αρνητικότητας, λόγω της αντίστασής της στους Τούρκους.

Ίσως, έτσι ερμηνεύεται το ότι οι Χριστιανοί ενίοτε το αναπαρήγαγαν ως θετικότητα. Το Karaferye προέρχεται από το όνομα του Τούρκου αξιωματούχου Kara Ferye, που πρώτος αναρριχήθηκε στα τείχη της πόλης κατά την άλωσή της, το 1448 και έγινε διοικητής της. Η αναφορά σ’ αυτόν γίνεται από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή (1668) και ενδεχομένως να είναι υπαρκτό πρόσωπο.

Το Karaferye, όμως, δεν αποτελεί μια ηχητική ή γραμματολογική παραφθορά τoυ ονόματος της Βέροιας. Πρόκειται για άλλο όνομα, που δεν επικαλούνταν ούτε και οι Οθωμανοί. Χρησιμοποιείται μετά τη δημιουργία του τουρκικού κράτους, το 1923, στα πλαίσια μια ιμπεριαλιστικής πνευματικότητας: Ότι η πραγματική ιστορία της πόλης αρχίζει από την ημέρα της κατάκτησής της από τους Οθωμανούς.

Το λατινοευρωπαϊκό cara

Έτσι, τουρκικά συγγράμματα, εγκυκλοπαίδειες, χάρτες, site κλπ, αποδίδουν τη Βέροια με το ψευδωνύμιο Karaferye. Γράφουν ότι από τότε που οι Έλληνες την πήραν από τους Τούρκους ονομάζεται «Béroia (Véria)», αποσιωπώντας ότι έτσι ονομαζόταν πάντοτε. Μηδενίζουν την πραγματική ιστορία της, ιδιαίτερα τη βυζαντινή, διαγράφουν τις συγκρούσεις μεταξύ των δύο κοινοτήτων, διογκώνουν τα οθωμανικά στοιχεία της πόλης, παρουσιάζοντας ως μέγιστο κτηριακό επίτευγμά της το Διοικητήριο, που κτίστηκε επί σουλτάνου Χαμίτ Β΄ και ότι το μέγιστο ζήτημα για την πόλη είναι η διάσωση του Ορτάτζαμί.

Είναι άξιο σχολιασμού ότι όσοι ασχολήθηκαν με την ιστορία της Βέροιας, ταύτισαν, κατά κανόνα, το ευρωπαϊκό Cara Veria με το τουρκικό παρωνύμιο Karaferia. Δημιούργησαν έτσι μια σύγχυση. Δεν πρόσεξαν ότι οι Δυτικοευρωπαίοι γεωγράφοι και χαρτογράφοι μεταβάλλουν την αρνητική σημασία που της προσέδωσαν οι Οθωμανοί (Karaferia=Μαύρη Βέροια), σε θετική (Cara Veria=Αγαπητή Βέροια).

Από το τέλος του 17ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι δεν προσέγγιζαν το επίθετο-πρόθημα kara, με την οθωμανική σημασία, αυτήν της μαύρης-σκοτεινής πόλης, αλλά της «ερατεινής Ημαθίας» του Ομήρου και, επόμενα, το απέδωσαν με λατινική μετάφραση της ομηρικής έννοιας, δηλαδή, της αγαπητής, της χαριτωμένης. Να θυμηθούμε ότι, από το 16ο αιώνα, στους ευρωπαϊκούς χάρτες των ελληνικών κόσμων, κυριαρχούσε ένας γεωγραφικός ιστορικισμός, δηλαδή, μια απόδοση των τοποθεσιών με βάση αρχαίους γεωγράφους και συγγραφείς.

Είναι εύλογο να ερμήνευσαν το kara με το ομηρικό «ερατεινή» και όχι το οθωμανικό “μαύρη”. Εξάλλου, ήταν σύνηθες ν’ αποδίδεται η ευρύτερη περιοχή της ομηρικής Ημαθίας ως Βέροια, όπως, π.χ., στο χάρτη του Delisle (1700), που ονομάζει τον καζά (νομό), “Veria” (έτσι τον ονόμαζαν και οι Τούρκοι), με πρωτεύουσα την “CaraVeria”. Με τον ίδιο τρόπο την αποδίδει και η πρώτη εγκυκλοπαίδεια του δυτικού κόσμου, του Diderot (1760, τ. 17).

Ευρωπαίοι χαρτογράφοι

Αυτό, επίσης, που ενίσχυε την ανανοηματοδότηση του kara ήταν η ίδια η εμφάνιση της Βέροιας. Πολλοί περιηγητές, όπως ο Άγγλος Leake (1810), τη θεωρούσαν «την καλύτερη πόλη της Ελλάδας».  Δεν μπορούσαν να κατανοήσουν το kara με τη σημασία του μαύρου, ιδιαίτερα στην εκδοχή του βροχερού-σκοτεινού τόπου. Ακόμη και ο Εβλιγιά Τσελεμπήδεν τολμάει να τη χαρακτηρίσει ως Μαύρη Βέροια, γι’ αυτό και εφευρίσκει ή δέχεται άλλες ερμηνείες, με αξιολογότερη αυτήν του αξιωματικού Kara Ferye, που και η ιστορία δεν άκουσε τίποτε γι’ αυτόν και δεν εμπεριέχει το ιστορικό όνομα Βέροια.

Μέχρι και το 18ο αιώνα η Βέροια αποδιδόταν, κατά κανόνα, χωρίς προθηματικό επίθετο. Το 16ο αιώνα, οι Ιταλοί χαρτογράφοι Porcacchi και Pedamontano την αποδίδουν ηχητικά ως «Veria», ενώ ο Ιταλός Nicolao Sofiani, ο Γερμανός Laurenberg και οι Φλαμανδοί Mercator και Ortelius την αποδίδουν ως «Berroia».

Έτσι, αποδίδεται και το 17ο αιώνα από τους Ολλανδούς χαρτογράφους Janssonius, Hondius, Blaeu, Vissches και van Kullen, ενώ o Γάλλος Baudrand την αναφέρει ως «Veria». Κατά το 18 ο αιώνα, ο Γερμανός Weigel και ο Γάλλος Barbie du Bocage, την αναφέρουν ως «Beroia», ενώ ο Γάλλος de Vaugondy (υιός) ως «Beroea».

Επιτακτικό πρόθημα

Ο χάρτης των Ολλανδών χαρτογράφων R. και J. Ottens (1675), όπου για πρώτη φορά χρησιμοποιείται το cara κατά την απόδοσή της ως «Veroia (Cara-Veria)» και ο χάρτης του Delisle, αποτελούν, μάλλον, εξαιρέσεις. Ανάλογη απόδοση έχουμε και σε χάρτες του 19ου αιώνα, αν και παρατηρείται συχνά ένας κακότροπος διαχωρισμός ανάμεσα σε χάρτες αρχαιολογικούς, που την αποδίδουν ως «Berea», «Beroea», «Beroia» και σύγχρονους, που την αποδίδουν ως «Veria or CaraVeria».

Το επιτακτικό πρόθημα, όμως, παίρνει, συνήθως, τη σημασία του λατινικού cara. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η ευρωπαϊκή χαρτογραφία αναφέρεται στον «Kaza de Verria»,με πρωτεύουσα τη «Verria (Karaferia)», χωρίς το «Karaferia» να αποτελεί απόδοση του ονόματος του Τούρκου κατακτητή Kara Ferye.

Επόμενα, το Karaferye που χρησιμοποιούν οι Τούρκοι, στα πλαίσια της νεοθωμανικής αβελτηρίας τους, που προέρχεται από το ψευδωνύμιο που σκαρφίστηκε ο Εβλιγιά Τσελεμπή, δεν αποτέλεσε ποτέ όνομα της Βέροιας, αφού δεν έχει σχέση με το Karaferia (Μαυροβέροια), δηλαδή, με την οθωμανική παραφθορά του ιστορικού ονόματος. Επιπλέον, όμως, και το Karaferia (Καραφέρια) δεν ταυτίζεται με το λατινοευρωπαϊκό Cara Veria (Κάρα Βέροια), που αποδίδει την ομηρική νοηματοδότηση της περιοχής ως ερατεινής (αξιαγάπητης).