Δεν φταίει ο Ιndiana Jones για την δολοφονία των ελληνικών

Παρακολουθώντας τον τελευταίο Indiana Jones και τον “Δίσκο του Πεπρωμένου”, που αναφέρεται με φανταστικό σενάριο στον γνωστό μηχανισμό των Αντικυθήρων και όχι στον Δίσκο της Φαιστού –πλην όμως το mechanism of destiny δεν έβγαζε επαρκώς μικρό τίτλο– κάνει κάποιος αναπόφευκτα συγκρίσεις με άλλες ταινίες που είχαν ελληνικό περιεχόμενο. Το Χόλιγουντ, ο αδιαφιλονίκητος μονοκράτορας στο θέαμα παγκοσμίως μέσω ταινιών και τηλεοπτικών σειρών, ουδόλως ενδιαφέρεται για μια πελατειακή αγορά της τάξης των 15 εκατομμυρίων όλων κι όλων σε ολόκληρο τον πλανήτη, πολύ δε περισσότερο για τη γλώσσα της. Ο Indiana Jones αποτελεί όμως μια συγκινητική εξαίρεση, με μια προσπάθεια που πήγε δυστυχώς χαράμι.

Στη συγκεκριμένη ταινία μπήκαν στον τρομερό κόπο –κάτι άνευ προηγουμένου για χολιγουντιανή υπερπαραγωγή του αιώνα μας– να ακουστούν αρχαία ελληνικά και μάλιστα με την προφορά της κλασικής αρχαιότητας. Η προσπάθεια αυτή πέρασε απαρατήρητη, διότι είμαστε πια ένας λαός των γκρίκλις, οι μισές τεχνολογικές αλλά και εν γένει επιστημονικές λέξεις μένουν αμετάφραστες (όλοι θυμόμαστε πόση αγγλικούρα εισπράξαμε επί πανδημίας στις τηλεοπτικές ενημερώσεις), η γλώσσα μας μικραίνει και φτωχαίνει, ενώ αρχαίο κείμενο μπορεί να διαβάσει πλέον μόνον μια ελίτ της τάξης του 1% έως 4% του πληθυσμού. Κάτι δηλαδή που οι περισσότεροι σημερινοί μεσήλικες και υπερήλικες έκαναν άλλοτε χωρίς τρομερή προσπάθεια, και το 10%-20% τα κατάφερνε άκοπα επί δεκαετίες, σήμερα για τη συντριπτική πλειοψηφία αποτελεί ανεπιθύμητο έως και παράλογο βάρος.

«Και τι πειράζει να τα διαβάζουμε από μετάφραση;” ακούγεται συχνά ως αντίλογος. Οι δε παλαιότεροι ανατριχιάζουν, διότι θυμούνται ότι η λέξη μετάφραση απαγορευόταν αυστηρώς και δια ροπάλου επειδή παρέπεμπε σε ξένη γλώσσα –ο πρέπων όρος για τα κείμενα αυτά, ήταν “απόδοση” στα νέα ελληνικά. Οπότε αυτό το δώρο του Indiana Jones ελάχιστοι το αντιλήφθηκαν και το 99% των Ελλήνων θεατών ακούγοντας τα αρχαία ελληνικά της ταινίας, κατάλαβαν όσα κατάλαβαν χάρη στους υπότιτλους, δίχως να προβληματίζονται διόλου για το γεγονός ότι οι ίδιοι μπορούσαν να παρακολουθήσουν άνετα χωρίς υπότιτλους οποιαδήποτε αγγλόφωνη ταινία συμπεριλαμβανομένης και της περί ης ο λόγος.

ΟΥΑΟΥ για τον Χάρισον Φορντ

Οι πιο πολλοί στάθηκαν μάλιστα σε αυτά που μπόρεσαν αβίαστα να κατανοήσουν, δηλαδή στα νέα ελληνικά του Χάρισον Φορντ και της συμπρωταγωνίστριάς του. Εντυπωσιάσθηκαν θεατές και κανάλια και έντυπα. Αυτό αποτελεί μια άλλη θλιβερή παράμετρο του θέματος, διότι όχι μόνο προσπεράσαμε τις αρχαίες φράσεις ως θεατές, αλλά με κόμπλεξ ιθαγενών θαυμάζουμε τις δεκαπέντε λέξεις που άρθρωσε όλες κι όλες ο Φορντ.

Από την άλλη, βέβαια, ακόμα και τα νέα ελληνικά λείπουν από όλες τις άλλες παραγωγές του Χόλιγουντ, που βγάζουν εκατοντάδες εκατομμύρια από το ελληνικό παρελθόν με υπερπαραγωγές, χωρίς να έχουν μέσα ουτε μία ελληνική φράση στους διαλόγους τους, τιμής ένεκεν. Τουλάχιστον αυτή η ταινία είχε και μερικές δεκάδες ελληνικές φράσεις και μάλιστα τις μισές με προφορά του 214 π.Χ.

Υπάρχει βέβαια και ο αντίλογος: «Ας γυρίζουν ταινίες για την Ελλάδα και ας μην ακούγεται η γλώσσα». Πάντα μπορούμε να κάνουμε σκόντο. Ή και το δυστυχώς αληθινό: «Αυτό μας μάρανε, που λείπει η ελληνική γλώσσα γλώσσα από το Χόλιγουντ; Όταν πια στην Ελλάδα οι μόνοι που μπορούν να διαβάσουν Σοφοκλή από το πρωτότυπο είναι οι φοιτητές φιλολογίας κι αυτοί κουτσά-στραβά;» Εντούτοις δεν είναι μόνον αυτό το θέμα, αλλά και το γιατί χαιρόμαστε τόσο πολύ όταν αξιώνονται κάποιοι ξένοι να προφέρουν σωστά πέντε λέξεις στη γλώσσα μας.

Δεκάδες αμερικανικές και ευρωπαϊκές ταινία έχουν διάσπαρτα κινέζικα ή γαλλικά ή γερμανικά και τουρκικά ή ρωσικά στους διαλόγους τους και οι ηθοποιοί τα προφέρουν όλα αψεγάδιαστα. Τα ακούμε με φυσικότητα, ως αυτονόητο να προφέρονται σωστά, και δεν μας κάνει καμία εντύπωση η τέλεια προφορά. Όταν όμως ακούσουμε κάπως σωστά ελληνικά, κοντεύουμε να κλάψουμε από συγκίνηση. Για ποιο λόγο έχουμε αυτό το κόμπλεξ και εντυπωσιαζόμαστε ακόμα κι εμείς, όταν ακούμε κάποιον να αρθρώνει σωστά το “καλημέρα”, ενώ στραβομουτσουνιάζουμε όταν κάποιος Έλληνας δεν πει με “σωστή” προφορά το good morning και το bonjour;

Γιατί θεωρούμε υποχρέωσή μας να ξέρουμε αψεγάδιαστα την γλώσσα των ισχυρών και δεν αισθανόμαστε ότι είναι υποχρέωσή τους να λένε κι αυτοί δυο δικές μας κουβέντες σωστά; Να κάτι που δεν μας απασχολούσε όταν πάνω από τα μισά έθνη περί την Μεσόγειο είχαν επί σχεδόν χίλια χρόνια αθροιστικά ως κοινή γλώσσα τα “δύσκολα ελληνικά”. Ομως από την εποχή που ακόμα και η Βίβλος κυκλοφορουσε στα ελληνικά (μέχρι το 384 μ.Χ. δεν είχε γραφτεί στα λατινικά) καθώς και από την εποχή του πολυπολιτισμικού πλην ελληνόφωνου Βυζαντίου, πέρασαν από πάνω μας εκατοντάδες χρόνια που ζάρωσαν και τη γλώσσα και την περηφάνια μας.

Ναβαρόνε, Τροία και this is Sparta

Στα “Κανόνια του Ναβαρόνε” πριν από 63 χρόνια, ταινία που γυρίστηκε στη Ρόδο και είδε ο τόπος χρήμα από την όλη παραγωγή, τα ελληνικά ήταν άψογα, όχι μόνον του “Ζορμπά”  Άντονι Κουήν, αλλά και του εξαιρετικού Γκρέγκορι Πεκ και όλων των ξένων ηθοποιών ανεξαιρέτως. Ήταν δε εποχή που οι Ελληνοαμερικανοί στο Χόλιγουντ ήταν μετρημένοι στα δάχτυλα και όχι εκατοντάδες όπως σήμερα.

Εντούτοις στην “Τροία” του 2004 δεν ακούγεται ούτε μία ελληνική λέξη, γυρίστηκε στη Μάλτα, λες και δεν είχε παραλίες ο τόπος μας, και οι παραγωγοί ούτε που διανοήθηκαν να βάλουν δυο-τρεις ελληνικές φράσεις, για εκείνους που ενέπνευσαν το έργο και απέφεραν στα ταμεία τους 450 εκατομμύρια δολάρια -καθαρό κέρδος τα 320 εκατ. Από αυτά τα έσοδα, τα 7 εκατομμύρια δολάρια ήταν από την τσέπη Ελλήνων θεατών.

Μετά τους Ολυμπιακούς αγώνες το ενδιαφέρον κάμφθηκε σημαντικά και η greek μόδα ατόνησε, αλλά προλάβαμε την δόξα των “300″ της Σπάρτης, ταινία της οποίας ούτε μια σκηνή δεν γυρίστηκε στην Ελλάδα. Και ακόμα κι εκείνες οι τέσσερις συλλαβές του “μωλόν λαβέ” έγιναν “come and get them”. Κι ας υπάρχει το molon labe ακόμα και στην αμερικανική και ρωσική και κινεζική Wikipedia –σε 26 γλώσσες για την ακρίβεια. Η δε αρχαιοελληνική ιαχή από “αλαλά” έγινε “αχού” στους 300.

Βέβαια χαιρόμαστε που έγιναν ταινία οι 300 Σπαρτιάτες, καθώς και για το γεγονός ότι γυρίστηκε και δεύτερη ταινία ως τρόπον τινά συνέχεια της πρώτης με ήρωα τον Θεμιστοκλή (έστω και αν της γυρίσματά της έγιναν στη Βουλγαρία). Ειδικά η πρώτη ταινία γνώρισε παγκόσμια επιτυχία και μας προέβαλε διεθνώς. Από την άλλη μας γέννησε και μια μελαγχολία, γιατί αυτά που φτιάχνουν Λεωνίδες μοιάζουν για τους περισσότερους σήμερα ψυχρές εγκεφαλικές έννοιες που μένουν συναισθηματικά αμετάφραστες.

Και τα light

Tα δύο “Μάμα Μια” (όπου το δεύτερο κυριολεκτικά δεν βλεπόταν) γυρίστηκαν στον τόπο μας και είχαμε οπωσδήποτε ένα οικονομικό και τουριστικό όφελος, εντούτοις όλα τα ελληνικά της ταινιών “εκτελέστηκαν” εν ψυχρώ. Στο δε δεύτερο η μόνη ελληνικούρα που ακούγεται είναι ένα “έρχομαι” σε μια ταβέρνα. Ομως διαδραματίζονταν σε ελληνικό νησί! Οι δύο “Γάμοι αλά ελληνικά” ήταν άμεμπτοι ως προς τα ελληνικά -έστω ελληνοαμερικανικά- τους, ίσως γιατί συμμετείχε στην παραγωγή επαρκής αριθμός Ελλήνων σε θέσεις-κλειδιά.

Να αναφέρουμε παρεμπιπτόντως, ότι το τρίτο της σειράς γυρίστηκε κι αυτό στην Ελλάδα και είναι αφιερωμένο στη μνήμη του συμπαθέστατου Ελληνοαμερικανού Μάικλ Κόνσταντιν, που ενσάρκωσε τον κινηματογραφικό μπαμπά της νύφης, τον Γκας Πορτοκάλος –πέθανε το καλοκαίρι του 2021, σε ηλικία 94 ετών. Ο πρώτος “Γάμος” το 2002 μας έκανε γνωστούς σε πάνω από 40 κράτη. Ο δεύτερος δεν πήγε πολύ καλά εισπρακτικά, γιατί εν γένει οι συνέχειες δεν πάνε ποτέ εξίσου καλά με το πρώτο έργο, αλλά είχε ξεθυμάνει και το “ρεύμα” των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα.

Στα απόνερά του, προβλήθηκε η “Τροία” και ο “Αλέξανδρος”, αυτός δε εισπρακτικά δεν πήγε και τόσο καλά, επειδή όπως είπε ο ίδιος ο σκηνοθέτης, “το έθαψαν οι κριτικοί λόγω των περί ομοφυλοφιλίας του ήρωα”. Ακολούθησαν “Τιτανομαχία” και “Αθάνατοι”, που το ένα πήγε πολύ καλά. Κανένα όμως δεν είχε έστω έναν διάλογο στα ελληνικά.

Ο Ιντιάνα

Όσον αφορά τα ελληνικά στον Ιντιάνα Τζόουνς, κάποια κανάλια πήραν επί τούτου συνέντευξη από τον Χάρισον Φορντ, ο οποίος όλες κι όλες δεκαπέντε λέξεις έπρεπε να παπαγαλίσει. Τον θαυμάσαμε γιατί έχουμε πεισθεί και εμείς ότι τα ελληνικά είναι δύσκολη γλώσσα. Μα δεν τους ζήτησε κανείς να μάθουν την ανάδελφη γλώσσα μας. Απλά να συλλαβίζουν μερικές λέξεις χρειάζεται. Έμαθε σάμπως ποτέ ελληνικά η Σοφία Λόρεν, η οποία ερμήνευσε με τέλεια προφορά το “Tι είναι αυτό που το λένε αγάπη;”

Επανερχόμενοι στον Ιντιάνα Τζόουνς, πρόκειται για μία ωραία περιπέτεια, επίλογο του Ιντιάνα Τζόουνς τουλάχιστον ως προς τον Χάρισον Φορντ, με έναν εξαιρετικό “κακό”, τον ναζί Μαντζ Μίκελσεν, όπου όλοι μαζί κυνηγούν το μηχανισμό των Αντικυθήρων ο οποίος με έναν μαγικό τρόπο υποτίθεται ότι μπορεί να συγχρονισθεί με ρήγματα στο χωροχρονικό συνεχές και τους ταξιδεύει στο χρόνο.

Ο Μίκελσεν θέλει να γυρίσει στο 1939 για να διορθώσει τα λάθη του Χίτλερ (ουσιαστικά για να κερδίσει τον πόλεμο η Γερμανία), αλλά μεταφέρεται σε λάθος πόλεμο, και αντί στη Σικελία του 1939, βρίσκεται στη Σικελία του 214 π.Χ. Εκεί οι Ρωμαίοι προσπαθούν (και καταλαμβάνουν) τις Συρακούσες, οι οποίες για να γλιτώσουν από εκείνους είχαν κάνει την ατυχή ή αναγκαστική επιλογή να συμμαχήσουν με τους Καρχηδόνιους. Ρωμαίος στρατιώτης σκότωσε τον Αρχιμήδη παρά τις εντολές των διοικητών να μην τον πειράξουν. Ο σπουδαίος αυτός Έλληνας επιστήμονας είχε μεταξύ άλλων σχεδιάσει και πολλά μηχανικά όπλα των Συρακουσίων.

Στην ταινία τα πράγματα δεν φτάνουν μέχρι εκεί, αλλά μένουν στη συνάντηση του Ιντιάνα Τζόουνς με τον Αρχιμήδη, Η συμπρωταγωνίστριά του Φίμπι Γουόλερ-Μπριτζ είπε τα δικά της ελληνικά στον Αρχιμήδη άψογα, ακόμα και το “αυτή είναι η ώρα σου” (που μπορεί να σημαίνει έμμεσα ήρθε η ώρα να πεθάνεις). Αμέσως μετά λέει στα αγγλικά «αυτή είναι η εποχή σου». Μπορεί και να κυριολεκτούσε με τη νεοελληνική έννοια, αφου ο Αρχιμήδης όντως φονεύθηκε από Ρωμαίους στην κατάληψη των Συρακουσών και ίσως όποιος έγραψε τους διαλόγους να γνώριζε τον ελληνικό ιδιωματισμό για το “ήρθε η ώρα σου”.

Σε αυτή την περίπτωση ο συγκεκριμένος διάλογος θα αποτελούσε μια λεπτή ειρωνεία, ένα εξαιρετικό δείγμα βαθιάς γνώσης της γλώσσας, αφού η πρωταγωνίστρια ίσως διορθώνει τη βαριά κουβέντα που της ξέφυγε και ανασκευάζει αμέσως λέγοντας στα αγγλικά “είναι η εποχή σου“. Όμως το πιθανότερο σε αυτή την μικτή νεοελληνική και αρχαιοελληνική προσπάθεια είναι ότι όποιος έγραψε το διάλογο εξέλαβε την “ώρα” με την αρχαιοελληνική έννοια, της εποχής και δεν εννοούσε ότι… ήρθε η ώρα του Αρχιμήδη.

Ἔξεσται! 

Από τα αρχαία ελληνικά του τρανού επιστήμονα χαραμίστηκε το “έξεσται!”, λέξη που ψιθυρίζει ο ιδιοφυής Έλληνας σχεδόν εκστασιασμένος και σημαίνει “είναι δυνατόν!”. Το λέει όταν καταλαβαίνει ότι κάποιος κατάφερε να μετακινηθεί στο χρόνο και ότι ο μηχανισμός του (υποτίθεται των Αντικυθήρων) λειτουργεί. Αυτή η τόσο πυκνή λέξη ήταν από τις λίγες εύκολα καταληπτές από τα λεγόμενα του Αρχιμήδη, όπως και το “εύρηκα”, το οποίο δεν γλιτώνει απολύτως, διότι αλλάζει τονισμό προς το αμερικανικό “ευρήκα”. Αυτό όμως πιθανόν να έγινε σκόπιμα,  ώστε η λέξη να ακούγεται πιο οικεία στους αγγλόφωνους ή και διεθνώς, αφού πρόκειται για γνωστή έκφραση.

Όσον αφορά το “έξεσται”, στην ελληνική γραμματολογία μέχρι τα ελληνορωμαϊκά χρόνια κυριαρχεί ως τύπος αυτού του απρόσωπου ρήματος το “έξεστι” (ενεστώτας). Ίσως το “έξεσται” που ακούγεται και είναι κανονικά τρίτο πρόσωπο μέλλοντα, να είναι λανθασμένη προφορά του “έξεστι”. Ομως το πιθανότερο είναι ότι όποιος έγραψε τους διαλόγους, χρησιμοποίησε επί τούτου τον τύπο “έξεσται”, επειδή ήθελε ο Αρχιμήδης να χρησιμοποιήσει μέλλοντα –να πει σαγηνευμένος “θα καταστεί δυνατόν στο μέλλον”.

Βασικά οι υπεύθυνοι για τους διαλόγους προσπάθησαν οι “σημερινοί” (δηλαδή του 1969) να μιλούν νεοελληνικά και οι των Συρακουσών (του 214 π.Χ.) να μιλούν αρχαία ελληνικά. Θα ήταν άραγε καλύτερα, αν χρησιμοποιούσαν όλοι τα νέα ελληνικά, αρχαίοι και μη; Δεν ξέρουμε. Πάντως από τα λεγόμενα του υπηρέτη του Αρχιμήδη και των Ελλήνων και Ρωμαίων στρατιωτών ακούγεται καθαρά μόνο το “Κύριε” και η λέξη “δράκοντες”.

Στο διάλογο με τον Χάρισον Φορντ, ο Αρχιμήδης τον ρωτάει από πού ήρθε και ο αρχαιολόγος του απαντά στα νέα ελληνικά «δύο χιλιάδες χρόνια περιμέναμε να συναντήσουμε τον σπουδαίο Αρχιμήδη». Τότε ο μεγάλος εφευρέτης του δίνει το μηχανισμό των Αντικυθήρων ως δώρο και του λέει με αρχαιοελληνική προφορά «πάντα επρόκειτο εσύ να συναντήσεις εμένα». Και μας άφησε αυτή η φράση μια γλυκόπικρη γεύση, γιατί ξέραμε ότι την κατάλαβαν μόνον πτυχιούχοι φιλολογίας.