Διάβασαν απανθρακωμένο ελληνικό πάπυρο στην Ιταλία

Ένας Αμερικανός φοιτητής επιστήμης υπολογιστών ηλικίας μόλις 21 ετών κατάφερε να διαβάσει για πρώτη φορά τυλιγμένο απανθρακωμένο ελληνικό πάπυρο που βρέθηκε στις στάχτες του Βεζούβιου. Ο πάπυρος είχε βρεθεί στην αρχαία Ηράκλεια, το κατοπινό Ερκολάνο, μια τοποθεσία που ανακαλύφθηκε τυχαία όταν πριν από 300 χρόνια μια Ιταλιδα αγρότισσα σκάβοντας σε χωράφι για πηγάδι, βρήκε αρχαιότητες, που ανήκαν όπως αποδείχθηκε τελικά, σε ένα τετραώροφο ρωμαϊκό θέατρο 3.000 θέσεων.

Κοντά του βρέθηκαν πριν από 50 χρόνια θαμμένες σε βάθος 27 μέτρων κάτω από πυροκλαστικά υλικά πολλές αρχαιότητες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και ἡ βίλα των παπύρων” με 1.700 παπύρους που μέχρι τώρα ήταν αδύνατον να αναγνωσθούν, επειδή είχαν απανθρακωθεί.

Η πρώτη λέξη που κατάφερε να διαβάσει ο φοιτητής με την τεχνική που εφηύρε ήταν ελληνική: “πορφύρας”. Πιθανόν πρόκειται για αναφορά στη δημοφιλή και πανάκριβη βαφή της εποχής εκείνης. Προσπαθούν τώρα να διαβάσουν όχι μόνον τον συγκεκριμένο πάπυρο, αλλά και χιλιάδες άλλους που μέχρι τώρα τους είχαν “ξεγραμμένους”, επειδή δεν είχαν βρει τρόπο να ιχνηλατήσουν τη γραφή επάνω τους.

Όσον αφορά στην Ηράκλεια φέρεται να ιδρύθηκε μυθολογικά από τον Ηρακλή και ήταν ελληνική αποικία το 479 π.Χ., όμως εν συνεχεία κατακτήθηκε διαδοχικά από τους Σαμνίτες και τους Ρωμαίους. Οι κυριότερες ασχολίες των κατοίκων της Ηράκλειας ήταν η βιοτεχνία και η μικροτεχνία, όπως δείχνουν τα σωζόμενα εργαστήρια αγγειοπλαστών και μαρμαρογλυπτών, υφαντών και βαφέων, παραγωγών ζυμαρικών και οινοπαραγωγών. Από το 89 π.Χ. έγινε το θέρετρο των πλουσίων της Ρώμης, αλλά δέκα χρόνια μετά θάφτηκε στη λάβα.

Η “βίλα των παπύρων”

Η “βίλα των παπύρων” ήρθε στο φως το 1984 και είναι μοναδική σε πλούτο βιβλιοθήκη. Ήταν η εξοχική κατοικία του πεθερού του Ιουλίου Καίσαρα, πατέρα της τέταρτης και τελευταίας συζύγου του, της Καλπουρνίας. Ο πατέρας της, ο Λεύκιος Καλπούρνιος Καισόνιος ήταν ύπατος το 57 π.Χ. Οι πάπυροι δείχνουν την εκτίμηση που υπήρχε τότε προς την ελληνική γλώσσα και πολιτισμό, παρότι οι περισσότεροι περίμεναν ότι στα απανθρακωμένα βιβλία της εποχής εκείνης, θα εντόπιζαν λατινική γραφή.

Ο νεαρός που κατάφερε να διαβάσει τον πάπυρο βραβεύθηκε σε διεθνή διαγωνισμό, καθώς βρήκε τρόπο να διαβάσει λέξη σε τυλιγμένο και  απανθρακωμένο παπύρου. Η ανακάλυψη θα μπορούσε να κάνει αναγνώσιμα εκατοντάδες κείμενα από τη μοναδική άθικτη βιβλιοθήκη που σώζεται από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, όπως και άλλους παπύρους που θεωρούσαν οι ειδικοί απόλυτα κατεστραμμένους. Η σάρωση που πέτυχε ο νεαρός, δείχνει ένα κομμάτι παπύρου σε μαύρο χρώμα, με ελληνικά γράμματα ορατά σε λευκό.

Ο φοιτητής που κατάφερε το μεγάλο επίτευγμα είναι ο Luke Farritor, από το Πανεπιστήμιο της Νεμπράσκα. Ανέπτυξε έναν αλγόριθμο μηχανικής μάθησης που ανίχνευσε πολλά ελληνικά γράμματα σε αράδες του τυλιγμένου πάπυρου. Ο νεαρός χρησιμοποίησε λεπτές, μικρής κλίμακας διαφορές στην υφή της επιφάνειας για να “εκπαιδεύσει” το νευρωνικό δίκτυο της Τεχνητής Νοημοσύνης ώστε να τονίζει το μελάνι και έτσι να “φανούν” τα γράμματα.

«Επανάσταση στη γνώση μας»

«Όταν είδα την πρώτη εικόνα, έμεινα εμβρόντητη», δήλωσε στην επιστημονική επιθεώρηση “Nature”  η Federica Nicolardi, παπυρολόγος στο Πανεπιστήμιο της Νάπολης και μέλος της ακαδημαϊκής επιτροπής που εξέτασε τα ευρήματα του Farritor. «Ήταν ένα όνειρο ως τώρα. Μπορούμε πια πραγματικά να δούμε κάτι από το εσωτερικό ενός κυλίνδρου!», είπε, προσθέτοντας ότι οι πρώτες προσπάθειες να ανοιχτούν οι πάπυροι προκάλεσαν ζημία και χάος από θραύσματα.

Οι μελετητές φοβήθηκαν ότι οι υπόλοιποι δεν θα μπορούσαν ποτέ να ξετυλιχθούν ή να διαβαστούν. Οπότε προκηρύχθηκε ένας τρόπον τινά διαγωνισμός με αμοιβή σε όποιον κατάφερνε να διαβάσει έστω τέσσερα ή περισσότερα αποσπάσματα από κάποιον από τους τυλιγμένους παπύρους. Στις 12 Οκτωβρίου, οι διοργανωτές ανακοίνωσαν ότι ο Farritor κέρδισε το βραβείο “πρώτων γραμμάτων” των 40.000 δολαρίων για την ανάγνωση περισσότερων από 10 χαρακτήρων σε 4 τετραγωνικά εκατοστά.

«Είναι συναρπαστικό να βλέπεις τελικά γράμματα και λέξεις μέσα σε κάτι που το θεωρούσαν οι περισσότεροι κούτσουρο», είπε η Thea Sommerschield, ιστορικός της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης στο Πανεπιστήμιο Ca’ Foscari της Βενετίας. Η αποκρυπτογράφηση των παπύρων, είπε η Sommerschield, «θα μπορούσε να φέρει επανάσταση στη γνώση μας για την αρχαία ιστορία και λογοτεχνία».

Η βιβλιοθήκη της Ηράκλειας

Τα περισσότερα κλασικά κείμενα που είναι γνωστά σήμερα είναι καρποί επαναλαμβανόμενης αντιγραφής από γραφείς, από γενιά σε γενιά, επί αιώνες, με αρκετά λάθη ως προς το πρωτότυπο. Αντίθετα, η βιβλιοθήκη της Ηράκλειας περιέχει έργα που θεωρείται ότι δεν είναι γνωστά από άλλες πηγές και είναι τρόπον τινά πρώτες εκδόσεις, με τους παπύρους γραμμένους είτε απευθείας από τους συγγραφείς, είτε από βοηθούς τους.

Μέχρι τώρα, οι ερευνητές μπορούσαν να μελετήσουν μόνο ανοιγμένα θραύσματα και αυτά μερικώς. Έχουν εντοπιστεί μερικά λατινικά έργα σε αυτά, εντούτοις οι περισσότεροι πάπυροι τελικά είχαν ελληνικά κείμενα με αναφορές στην επικούρεια φιλοσοφική σχολή. Βρέθηκαν παλαιότερα και μέρη του έργου “Περί Φύσεως”, που έγραψε ο ίδιος ο Επίκουρος, υποστηρίζουν οι Ιταλοί, και έργα ενός λιγότερο γνωστού φιλοσόφου, του Φιλόδημου, με θέμα τις αρετές και  μουσική, τη ρητορική αλλά και τον θάνατο.

Οι περισσότεροι πάπυροι φυλάσσονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Νάπολης, μερικοί στο Ηνωμένο Βασίλειο και λίγοι στη Γαλλία παραμένουν άθικτοι και κλειστοί. Στους από κάτω ορόφους της βίλας, οι οποίοι δεν έχουν ανασκαφεί ακόμα, ίσως βρίσκονται περισσότεροι πάπυροι.

Βήματα με σαρώσεις υπολογιστικής τομογραφίας

Ο Brent Seales, ένας επιστήμονας υπολογιστών που συνέβαλε πολύ στη δημιουργία του τελικού προγράμματος ανάγνωσης, έκανε τα πρώτα βήματα με σαρώσεις υπολογιστικής τομογραφίας ακτίνων Χ (CT) και απεικόνισε τα γραπτά σε μια σειρά από επίπεδες εικόνες. Το 2016 ο Seales, ο οποίος είναι στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι στο Λέξινγκτον, ανέφερε ότι με αυτή την τεχνική διάβασε σε έναν απανθρακωμένο κύλινδρο από το Ισραήλ εδάφια του Λευιτικού, του τρίτου ή τέταρτου μ.Χ. αιώνα. Όμως το μελάνι στον εβραϊκό πάπυρο περιείχε μέταλλο και έλαμπε έντονα στις αξονικές τομογραφίες.

Εντούτοις το μελάνι στους παλαιότερους παπύρους της Ηράκλειας έχει ως βάση ουσιαστικά κάρβουνο και νερό, έχει την ίδια πυκνότητα στις σαρώσεις με τον απανθρακωμένο πάπυρο και, επομένως δεν εμφανίζεται καθόλου. Ο Seales συνειδητοποίησε πάντως ότι ακόμη και χωρίς διαφορά στη φωτεινότητα, οι αξονικές τομογραφίες μπορεί να καταγράφουν μικροσκοπικές διαφορές στην υφή που μπορούν να διακρίνουν περιοχές παπύρου επικαλυμμένες με μελάνι. Για να το αποδείξει, εκπαίδευσε ένα τεχνητό νευρωνικό δίκτυο να διαβάζει γράμματα σε θραύσματα παπύρων.

Το 2019, μετέφερε δύο άθικτους παπύρους από το Ινστιτούτο του Παρισιού σε εργαστήριο στην Οξφόρδη, για να τα σαρώσει με την υψηλότερη ανάλυση. Ωστόσο, η ανάγνωση ανέπαφων κυλίνδρων εξακολουθούσε να είναι πολύ δύσκολη και η ομάδα δημοσίευσε όλες τις σαρώσεις και τον κώδικά της και ξεκίνησε ο διεθνής αγώνας δρόμου που ονομάσθηκε Vesuvius Challenge. Περίπου 1.500 ομάδες συνεργάστηκαν μέσω της πλατφόρμας συνομιλίας των συμμετεχόντων στην προσπάθεια. Ένας από αυτούς ήταν και ο Farritor, που πάντα ενδιαφερόταν για την ιστορία και δίδασκε λατινικά.

Στα τέλη Ιουνίου, όταν ένας διαγωνιζόμενος επεσήμανε ότι σε ορισμένες εικόνες, το μελάνι ήταν περιστασιακά ορατό με γυμνό μάτι, ο Farritor εστίασε αμέσως σε αυτή την “ανωμαλία” για να εντοπίσει και άλλες με “υπαινιγμούς” γραμμάτων. Τον περασμένο Αύγουστο, έμαθε ότι είχαν εντοπιστεί και άλλες “σχισμές. Έτρεξε τότε τον αλγόριθμο που είχε εμπνευσθεί στη νέα εικόνα με “εντολή” να εστιάζεται στις “σχισμές” και μέσα μια ώρα είδε στην οθόνη να εμφανίζονται πέντε γράμματα!

Άνοιγμα σε μία “αόρατη βιβλιοθήκη”

«Χοροπηδούσα σαν τρελός», είπε. «Ω Θεέ μου, αυτό αποδίδει στ’ αλήθεια!» Μέσα σε λίγες μέρες τελειοποίησε το πρόγραμμα και εντόπισε δέκα γράμματα, οπότε πήρε και το βραβείο. Εκτιμάται, ότι παρότι η “φαεινή” ήταν ανθρώπου, εντούτοις η δουλειά έγινε από την Τεχνητή Νοημοσύνη. Πέρυσι, δύο άλλοι ειδικοί εμπνεύσθηκαν ένα εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης που ονομάζεται Ithaca και που σχεδιάστηκε για να βοηθήσει τους μελετητές να εντοπίσουν την χρονολόγηση και την προέλευση ειδικά αρχαιοελληνικών επιγραφών.

Τώρα λαμβάνουν όλοι οι αναμειγμένοι στην προσπάθεια εκατοντάδες μηνύματα και παρόμοιες προσπάθειες καταβάλλονται και για άλλες γλώσσες, από τα  κορεατικά έως τα ακκαδικά, που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Μεσοποταμία. Ο Seales ελπίζει ότι η μηχανική μάθηση θα ανοίξει τις πύλες σε αυτό που αποκαλεί “αόρατη βιβλιοθήκη”.

Αυτή είναι γεμάτη με κείμενα που δεν μπορεί κανείς να δει, όπως αυτά που ήταν γραμμένα στις περγαμηνές που χρησιμοποιούνταν στη βιβλιοδεσία μεσαιωνικών βιβλίων, παλίμψηστα, στα οποία η μεταγενέστερη γραφή κρύβει από κάτω ένα άλλο στρώμα γραφής ή ζωγραφικής, να ανιχνεύσει γραφές σε υπολείμματα παλαιότερου παπύρου που χρησιμοποιήθηκε εν συνεχεία ως υλικό σε αιγυπτιακές μούμιες κ.λπ.

Ο Farritor, εν τω μεταξύ έχει ήδη τρέξει το μοντέλο του σε άλλα τμήματα του παπύρου πάνω στον οποίο δουλεύει και βλέπει να εμφανίζονται πολλοί περισσότεροι χαρακτήρες. Κανείς δεν ξέρει τι ελληνικούς θησαυρούς θα βρούμε έστω και στα υπόγεια της καμμένης ρωμαϊκής βίλας, χάρη στον πεθερό του Καίσαρα, που προφανώς αγαπούσε τον ελληνικό πολιτισμό.