Δημιουργός και έργο τέχνης – Και οι δυο στον ίδιο δρόμο

Με αφορμή το άρθρο “Εργο και δημιουργός: δύο αυτόνομοι δρόμοι”, του, παλαιότερα, συναδέλφου μου Θάνου Μικρούτσικου (συνυπηρετήσαμε σε κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου – αυτός ως υπουργός Πολιτισμού και εγώ ως υπουργός Γεωργίας), με το νόημα του οποίου συμφωνώ, επιθυμώ να συμβάλλω κατά κάποιο τρόπο στο ξεκαθάρισμα της σύγχυσης που επικρατεί διαχρονικά πάνω σε αυτό το θέμα.

Η αφετηρία αυτής της σύγχυσης βρίσκεται πολλά χρόνια πίσω και ίσως γι’ αυτό οι καλλιτέχνες κάθε μορφής σε όλο τον πλανήτη ταυτίζουν το έργο τους για τον επιούσιο με τον πολιτισμό και αυτή την αυθαιρεσία πρέπει να την επαναφέρουμε σε τάξη, ξαλαφρώνοντας το έργο αρκετών καλλιτεχνών από το “πολιτιστικό” φορτίο που θεωρούν πως κουβαλάνε. Αυτή η άποψη δεν προέκυψε τυχαία. Οι διάφοροι τρόποι παραγωγής ακόμα και από την εμφάνιση του Homo Sapiens μέχρι σήμερα είναι τρόποι και εκσυγχρονισμού των μέσων παραγωγής αλλά συγχρόνως και των μέσων της βαρβαρότητας με σκοπό την αυτοπροστασία τους.

Ο εκσυγχρονισμός των μέσων παραγωγής κάθε τρόπου, αυτός συμπεριλαμβάνει και τον εκσυγχρονισμό του ανθρώπου, στηρίχτηκε στις επινοήσεις και ανακαλύψεις του ανθρώπου, στην προσπάθειά του να προστατευθεί από τους κινδύνους της φύσης αρχικά αλλά και από την επιθετικότητα του είδους του στη συνέχεια, καθώς και να επιβιώσει ή να επιβληθεί στον διπλανό του για να επιβεβαιωθεί ως ανώτερος από αυτόν και τέλος να προσφέρει στον εαυτό του τις διάφορες ανέσεις, ώστε να κάνει τη ζωή του πιο ευχάριστη και ασφαλή. Όλα αυτά είναι προϊόν της ανθρώπινης φύσης, η οποία δεν αλλάζει.

Το μόνο που αλλάζει είναι ο τρόπος υλοποίησης των στόχων του που καθορίζεται από το θεσμικό πλαίσιο μιας κοινωνίας. Ο εκσυγχρονισμός, λοιπόν, των μέσων παραγωγής είναι προϊόν της συνεχούς κατάρτισης του ανθρώπου και τα προϊόντα όλων των γνωστών τρόπων παραγωγής είναι προϊόντα κατάρτισης τα οποία δεν αποτελούν συγχρόνως και έργα πολιτισμού.

Κοινωνίες ως ζούγκλες

Τώρα εάν όλοι οι διάφοροι τρόποι παραγωγής συνδεθούν και με την ιδιότητα του ανθρώπου, ότι, δηλαδή, ο άνθρωπος δεν είναι μόνον κοινωνικό ον αλλά είναι και πολιτικό ον, τότε θα πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα, επειδή κάθε τρόπος παραγωγής ακόμα και του γνωστού μέχρι σήμερα σοσιαλιστικού ή αριστερού τρόπου παραγωγής που πέρασε ή περνά, ότι κανένας τρόπος παραγωγής δεν αναδείχτηκε στον τομέα του πολιτισμού με βάση τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα (ο Shostakovich κάτι μας λέει γι’ αυτό).

Οι κοινωνίες μας μοιάζουν περισσότερο με ζούγκλες παρά με κοινωνίες πολιτισμένων ανθρώπων. Ότι φάνηκε να είναι προϊόν πολιτισμού αποτελούσε απλώς πολιτιστικό ή κοινωνικό περιτύλιγμα με περιεχόμενο της την εξυπηρέτηση της πελατείας ή την καταπίεση του λαού της εκάστοτε εξουσίας με στόχο τη διατήρηση της καρέκλας της εξουσίας (υπάρχουν και φρέσκα παραδείγματα). Για όλους τους τρόπους παραγωγής, κάποιοι κατ’ εξοχήν παραγωγοί βαρβαρότητας και άλλοι ηπιότεροι παραγωγοί βαρβαρότητας, μιλούν τα έργα τους και όχι οι καλές προθέσεις και οι διακηρύξεις τους.

Κατ’ αρχάς όλοι οι τρόποι παραγωγής βασίστηκαν και βασίζονται στη συνταγή χρήσης κάθε μέσου, ακόμα και της βίας, για να επιβάλλουν τον εαυτό τους, είτε αυτός είναι καπιταλιστικός τρόπος, μαρξιστικός ή ότι άλλο σκεφτεί κανείς, και μάλιστα όλα αυτά πολλές φορές στο όνομα της δημοκρατίας. Η συνταγή της βίας δεν μπορεί να παράξει πολιτισμό.

Σχέση με τον πολιτισμό σε όλες αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να έχει μια πολιτισμένη συμπεριφορά των μελών της κοινωνίας, ή η ποιότητα αυτού που αποκαλούμε κοινωνικό κράτος ή κράτος δικαίου, σε ότι αφορά τη συμπεριφορά του και το ενδιαφέρον του για την ποιότητα των υπηρεσιών που προσφέρει προς τους πολίτες χωρίς καμία εξαίρεση. Αλλά το κράτος, όπως το γνωρίζουμε σε όλες τις μορφές του, κυρίως ευλογεί τα γένια του και σε ορισμένες περιπτώσεις με πλήρη αγνόηση των αναγκών που έχουν τα μέλη της κοινωνίας. Δεν έχουμε δει ακόμα πολιτισμένο κράτος.

Καθεστώτα και πολιτισμένοι πολίτες

Από την άλλη μεριά ούτε και ο καταρτισμένος άνθρωπος είναι συγχρόνως και πολιτισμένος. Μπορεί να είναι και μπορεί όχι. Άλλως κινδυνεύουμε να χαρακτηρίσουμε ακόμα και τον Χίτλερ ως πολιτισμένο ον. Κι αυτό γιατί ο πολιτισμός σχετίζεται μόνον με μια ορισμένη στάση ζωής ενός ανθρώπου, στάση που μπορεί να παραχθεί μόνον σε καθεστώς που εξυπηρετεί πλήρως τις αξιωματικές αρχές της δημοκρατίας. Και αυτό το καθεστώς, επίσης, δεν το έχουμε δει ακόμα.

Αυτό που έχουμε δει είναι καθεστώτα που λανσάρονται ως δημοκρατικά όπου, φυσικά, ο λαϊκισμός ευδοκιμεί. Τα πραγματικά δημοκρατικά πολιτεύματα δεν παράγουν λαϊκισμό, όπως ισχυρίζεται κάποιος διαπρεπής δημοσιογράφος, αλλά παράγουν μόνον την ευημερία πολιτισμένων πολιτών.

Όλα αυτά σημαίνουν ότι οι κατέχοντες άριστη κατάρτιση στις επιστήμες και τέχνες όλων των ειδών δεν σημαίνει ότι είναι και πολιτισμένοι. Όσο ένα καθεστώς, υπό το οποίο διαβιούν όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως βαθμού κατάρτισης, πλησιάζει ένα πραγματικό δημοκρατικό πολίτευμα άλλο τόσο αυξάνεται και ο αριθμός των πολιτισμένων πολιτών.

Το ίδιο ισχύει, ασφαλώς, και για τα έργα των δημιουργών, μέσω των οποίων αναδεικνύεται ο βαθμός και η ποιότητα της κατάρτισης τους και μόνον και όχι κάποιο επίπεδο πολιτισμού των δημιουργών, εκτός και εάν με τους τρόπους τους, τη συμπεριφορά τους, την γραφή τους και γενικώς με τη στάση ζωής τους αναδεικνύουν στοιχεία ενός πολιτισμένου ανθρώπου ή συμβάλλουν με τα έργα τους στην διαπαιδαγώγηση και την ψυχαγωγία (εννοώντας εδώ την αγωγή της ψυχής) των μελών μιας κοινωνίας.

Αποφεύγω να αναφερθώ στο ταλέντο, που δεν είναι και αυτό συνώνυμο με τον βαθμό πολιτισμού του ταλαντούχου, γιατί οι τελευταίες έρευνες μας το καταργούν. Αυτές μας λένε ότι κάθε άνθρωπος σε μια συγκεκριμένη νεαρή ηλικία μπορεί να αποκτήσει την ίδια δεξιότητα με τα θεωρούμενα έως σήμερα ταλαντούχα άτομα.

Αυτά τα αποτελέσματα ενισχύονται και από την ανακάλυψη του ρόλου της πλαστικότητας του εγκεφάλου που έχει την ιδιότητα να γεφυρώνει το οργανικό κομμάτι με τον ψυχικό λεγόμενο κόσμο κάθε ατόμου και δια της αμφίδρομης παρέμβασης των δυο αυτών ξεχωριστών λειτουργιών οδηγούμαστε σε μια δημιουργική ανταλλαγή πληροφοριών συμπεριλαμβανομένης της κληρονομικότητας και της ψυχικής εμπειρίας καταγεγραμμένης ως ίχνος στη συνείδηση του κάθε ατόμου, ώστε η εξέλιξη κάθε ατόμου να είναι μοναδική και διαφορετική από κάθε άλλο άτομο στον κόσμο. Και αυτό αφορά και το βαθμό ενδιαφέροντος ενός ατόμου για απόκτηση κάποιας δεξιότητας ακόμα και σε μέλη της ίδιας οικογένειας.

Η κατάρτιση δεν σημαίνει πολιτισμό

Με όσα ειπώθηκαν παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα ότι η καλλιτεχνία δεν είναι συνώνυμη με τον πολιτισμό και ότι το υπουργείο Πολιτισμού είναι απλώς ένα υπουργείο Τεχνών που δεν αποκλείεται να παράγει και πολιτισμό. Το ίδιο ισχύει, όμως, και για κάθε άλλο υπουργείο και κάθε κέντρο επονομαζόμενο μάλιστα και ως κέντρο πολιτισμού. Η παραγωγή πολιτισμού δεν αποτελεί μονοπώλιο του υπουργείου Τεχνών ή των καλλιτεχνών. Ούτε δε η ανασκαφική δραστηριότητα αποτελεί πολιτιστική δραστηριότητα και ούτε τα ανασκαφικά ευρήματα είναι έργα πολιτισμού εκτός και εάν είναι έργα πολιτισμένων κοινωνιών (πολλά από αυτά τα αρχαιολογικά ευρήματα στάζουν ακόμα αίμα αθώων).

Αυτά και όλα τα άλλα αναδεικνύουν απλώς το βαθμό κατάρτισης κάποιων μελών της κοινωνίας και δεν αποτελούν δείγματα πολιτισμού. Ο πολιτισμός που παράγεται σε όλα τα υπουργεία ενός καθεστώτος εξαρτάται από την ποιότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος κάθε φορά. Οι διάφοροι μέχρι σήμερα τρόποι παραγωγής μην έχοντας στο DNA τους πολιτιστικά στοιχεία βρέθηκαν στην ανάγκη να επινοήσουν τον υλικό πολιτισμό και να καταγράψουν όλα τα έργα, προϊόντα της κατάρτισης, ως έργα πολιτισμού, ώστε να μην είναι ορφανοί και σε αυτόν τον τομέα.

Στην πράξη όμως όσα έργα πολιτισμού παρήχθησαν και παράγονται υπό το καθεστώς των γνωστών μέχρι σήμερα τρόπων παραγωγής είναι προϊόντα σκεπτόμενων και ευαίσθητων, με μια λέξη, πολιτισμένων ανθρώπων και αποτελούν μορφή αντίδρασης και αντίστασης στην παραγόμενη από αυτά βαρβαρότητα.