Δρόμοι ελπίδας στη 16η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης

Κάπου διαβάσαμε ότι ο Μάης είναι ο μήνας των βιβλίων ή μήπως των πνευματικών επαναστάσεων; Εδώ και 16 χρόνια μπορεί να επιβεβαιωθεί η παραπάνω ρήση καθώς κάθε χρόνο για ένα γεμάτο τετραήμερο η συμπρωτεύουσα ζει σε ρυθμούς βιβλιοφιλικούς και άκρως διαβαστερούς. Η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης είναι ένας θεσμός που ενώνει ανθρώπους που αγαπούν το βιβλίο, γράφουν, διαβάζουν, προβληματίζονται, μα πάνω απ’ όλα ταξιδεύουν μαζί του.

Το ραντεβού μας με την φετινή έκθεση ξεπέρασε τις αρχικές μας προσδοκίες και εντυπωσίασε με το εύρος των εκδηλώσεων της (πάνω από 500) που κάλυπταν όλα τα γούστα! Ένας πλούτος από παλιούς και νέους Έλληνες εκδότες, ένα ολόκληρο περίπτερο αφιερωμένο σε ξένες χώρες και το εκδοτικό τους έργο, ημερίδες για το χώρο και το μέλλον του βιβλίου, ξένοι και Έλληνες αγαπημένοι συγγραφείς, συναντήσεις λεσχών ανάγνωσης, πολλά παιδικά γέλια, μια συγκλονιστική φωτογραφική έκθεση-αφιέρωμα στον Γιάννη Μπεχράκη, προβολές ντοκιμαντέρ-αφιερωμάτων και μια «γέφυρα» ντοκουμέντων που υπενθύμιζε τον αγώνα για ειρήνη στον ευρωπαϊκό νότο τη δεκαετία του ’80, με την ευγενική χορηγία του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.

Πώς να μπορέσεις να ξεχωρίσεις τι θα πρωτοακούσεις και τι θα δεις; Φέτος τιμώμενη ήταν η ισπανόφωνη λογοτεχνία με πολλές ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις και συζητήσεις, αλλά προκαλεί έκπληξη ότι δεν υπήρξε ένα αντίστοιχο αφιερωματικό stand για να παρουσιαστούν συνολικά αγαπημένα μεταφρασμένα έργα. Παράλληλα, εγκαινιάστηκε το έτος Γλώσσας και Λογοτεχνίας ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Ρωσία και κανείς δεν μπορούσε να μην παρατηρήσει το μεγαλοπρεπές περίπτερο της Ρωσίας που θύμιζε σχέδιο της Ρωσικής Πρωτοπορίας και το πλήθος βιβλίων (για κάθε ηλικία) που φιλοξενούσε.

Το κεντρικό αφιέρωμα

Το κεντρικό αφιέρωμα που αφορούσε «το πλήθος ως πρωταγωνιστής στη λογοτεχνία και την ιστορία» πραγματοποίησε τις πιο καίριες συζητήσεις με κορυφαία εκείνη του Ερίκ Βυϊγιάρ για την Γαλλική Επανάσταση φτάνοντας μέχρι και τα Κίτρινα Γιλέκα. Παρόλα αυτά όλες οι εκδηλώσεις λίγο ως πολύ είχαν ως θέμα τους την πολιτική, καθώς η ανάγνωση είναι πάνω απ’ όλα μια πράξη πολιτική.

Εμείς ζήσαμε σχεδόν τέσσερις μέρες εντός των τειχών της έκθεσης και θελήσαμε να σας μεταφέρουμε ποια βιβλία και ανάλογες εκδηλώσεις-συζητήσεις ξεχωρίσαμε. Η Πέμπτη ξεκίνησε με την παρουσίαση ενός έργου-σταθμού στο μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα, που συνδυάζει την μυθοπλασία με στοιχεία από την ιστορία, την βιογραφία και το δημοσιογραφικό ρεπορτάζ. Η «Επιχείρηση Σφαγή» του Rodolfo Walsh (Εκδ.Ακυβέρνητες Πολιτείες) έχουμε την τύχη να κυκλοφορεί στα ελληνικά σε μια πολύ προσεγμένη έκδοση μ’ ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον επίμετρο.

Όπως δήλωνε ο συγγραφέας ήθελε να καταθέσει τη μαρτυρία του σε δύσκολους καιρούς, ως μια άτυπη κληρονομιά στην ιστορία της πονεμένης Αργεντινής και της αλήθειας που οφείλουμε να μάθουμε. Στη συνέχεια παρακολουθήσαμε τον Ιάσονα Χανδρινό να παρουσιάζει την διδακτορική του μελέτη που κυκλοφόρησε το προηγούμενο έτος και τιτλοφορείται «Πόλεις σε πόλεμο 1939-1945. Ευρωπαϊκά αστικά κέντρα υπό γερμανική κατοχή» (εκδ.Μωβ Σκίουρος) και αφορά μια πρωτότυπη έρευνα, που εντυπωσιάζει με την θεματική της και το πλούσιο αρχειακό υλικό που χρησιμοποιήθηκε. Αποφεύγει τα απλουστευτικά συμπεράσματα, στέκεται και ίσως απομυθοποιεί διάφορους μύθους της εποχής, μα πάνω απ’ όλα προσθέτει ένα ώριμο ερευνητικό έργο με ευρωπαϊκή προοπτική για την μελέτη της εποχής του ’40.

Το μέλλον του βιβλίου

Το πρωινό της Παρασκευής ήταν αφιερωμένο στην «Ημερίδα για το Μέλλον του Βιβλίου», την οποία διοργάνωσε το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Είχαμε την τύχη να ακούσουμε ομιλίες από ανθρώπους που είναι κορυφαίοι στο είδος τους, όπως ο Carlo Carrenho, σύμβουλος εκδόσεων και ιδρυτής της PublishNews.com.br, ο Michael Bhaskar, ερευνητής των εκδ. Canelo, ο Giacomo D’Angelo, διευθύνων σύμβουλος στη Streetlib και ο δικός μας Μιχάλης Καλαμαράς, ιδρυτής του eAnagnostis.gr. Μοιράστηκαν μαζί μας σκέψεις και προβληματισμούς όχι μόνο για το έντυπο, αλλά και για το ηλεκτρονικό βιβλίο (e-book). Η πρόκληση είναι πάντα η προσέγγιση του κοινού.

Πώς στην εποχή των απόλυτων τεχνολογικών εξελίξεων και ταυτόχρονα της άμεσης και γρήγορης ενημέρωσης (δυστυχώς μη κατάλληλα φιλτραρισμένης και αυτό προκαλεί προβλήματα, λ.χ fake news) θα στρέψουμε τους αναγνώστες από την αποχαύνωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην αγορά και ανάγνωση βιβλίων; Τελικά το βιβλίο αντιμετωπίζεται ως ένα είδος πολυτελείας; Το βιβλίο δεν θα χάσει ποτέ την αξία του, ίσα-ίσα η ύπαρξή του δίνει ένα κύρος στον κάτοχό του και επαναπροσδιορίζει την ουσία της επιλογής και της ανάγνωσης.

Ο Ερίκ Βυϊγιάρ

Δυστυχώς, πολλές εκδηλώσεις πραγματοποιούνταν παράλληλα με άλλες και ο διακτινισμός είναι κάτι που μπορεί κανείς να πραγματοποιήσει στον κόσμο της J.K. Rowling, αλλά όχι στον δικό μας. Ένα ακόμα μειονέκτημα ήταν η επιλογή χώρων για κάλυψη εκδηλώσεων που προβλέπονταν αρκετός κόσμος. Αρκετοί ταλαιπωρήθηκαν από την έλλειψη θέσεων και ταυτόχρονα, αν ήταν απαραίτητη η παράλληλη μετάφραση, δεν ήταν επαρκή τα μέσα για όλους.

Μία από αυτές τις εκδηλώσεις ήταν η παρουσίαση του έργου του Ερίκ Βυϊγιάρ (όλα τα βιβλία του κυκλοφορούν από τις εκδ. Πόλις). Ένας συγκλονιστικός ομιλητής-ποταμός, με απόψεις και θέσεις που τόνιζαν τον ρόλο και τη σημασία του συγγραφέα στην σύγχρονη εποχή, αλλά και στην ερμηνεία-παρουσίαση των λεπτομερειών της ιστορίας και για τον ρόλο της στη ζωή των ανθρώπων. Θέλω να εστιάζω στην αλήθεια που μας ξεφεύγει, ανέφερε. Τον γνωρίσαμε την προηγούμενη χρονιά με την «Ημερήσια Διάταξη» και μέσα σ’ ένα χρόνο κυκλοφόρησαν το «Κονγκό» και η «14η Ιουλίου» που ανυπομονούμε να διαβάσουμε.

Η λογοτεχνία είναι πράξη πολιτική και η κοινωνική της χρησιμότητα μεγάλη, υπενθυμίζει. Όσο για τα Κίτρινα Γιλέκα τονίζει ότι «ο όγκος και η ανωνυμία του πλήθους μπορεί να διακόψει την κανονικότητα της ζωής και να αποδομήσει τη συμμετρία της εξουσίας. Το πλήθος αμφισβητεί τη νομιμότητα- έχει ρίζα τη γλώσσα του παρελθόντος από τα πολιτικά κινήματα. Τα Κίτρινα Γιλέκα μιλούν τη γλώσσα που έχουν κληρονομήσει από κινήματα του παρελθόντος, αλλά με νέα χαρακτηριστικά».

Κορυφαίες εκδόσεις Ελλήνων συγγραφέων-μελετητών αναδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο την επικαιρότητα και το ιστορικό διακύβευμα καθώς και τη σοβαρότητα με την οποία οφείλουμε να τα αντιμετωπίζουμε ως κριτικά σκεπτόμενοι πολίτες. Η μελέτη της Βασιλικής Γεωργιάδου «Η Άκρα Δεξιά στην Ελλάδα, 1965-2018» (εκδ.Καστανιώτη), το «Μακεδονικό Ζήτημα,1878-2018» (εκδ.Θεμέλιο) του Αλέξη Ηρακλείδη, «Η χαμένη τιμή της δημοσιογραφίας. 20+1 ιστορίες κιτρινισμού» (εκδ.Θεμέλιο) του Γιάννη Παντελάκη, το «Ανεπιθύμητο παρελθόν: Οι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων στον 20ό αι. και η καταστροφή τους» (εκδ.Θεμέλιο) του ιστορικού Βαγγέλη Καραμανωλάκη και το «Λεξικό λογοκρισίας στην Ελλάδα. Καχεκτική δημοκρατία, δικτατορία, μεταπολίτευση» (εκδ.Καστανιώτη) σε επιμέλεια των Πηνελόπη Πετσίνη και Δημήτρη Χριστόπουλου είναι βιβλία-οδηγοί για έναν αναγνώστη που δεν συμβιβάζεται με τα λίγα, δεν πράττει άκριτα και κυρίως δεν στρέφεται εναντίον της δημοκρατίας και της πολυφωνίας.

Μένοντας στο πλαίσια της κριτικής ανάγνωσης είχαμε την τύχη να παρακολουθήσουμε την παρουσίαση δύο ακόμη πονημάτων που εκπροσωπούν επάξια την ιστορική κοινότητα και τις έρευνές της. Από τη μία η μελέτη της Άννας-Μαρίας Δρουμπούκη για τις γερμανικές αποζημιώσεις των ελλήνων εβραίων «Μια ατέλειωτη διαπραγμάτευση. Η ανασυγκρότηση των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων και οι γερμανικές αποζημιώσεις, 1945-1961» (εκδ.Ποταμός) και από την άλλη ο συνολικός τόμος «Έλλην, Ρωμηός, Γραικός.

Συλλογικοί προσδιορισμοί και ταυτότητες» (εκδ.Ευρασία) σε επιμέλεια των Όλγα Κατσιαρδή – Hering, Αναστασία Παπαδία – Λάλα, Κατερίνα Νικολάου και Βαγγέλη Καραμανωλάκη, αποδεικνύουν ότι η Επιστήμη του Χρόνου είναι ζωντανή και έτοιμη να δώσει αξιοσημείωτους καρπούς. Στο σημείο αυτό οφείλει να τονιστεί ότι όλα τα παραπάνω βιβλία παρουσιάστηκαν σε μεγάλα πάνελ πανεπιστημιακών, με πλούσιο σχολιασμό και πολλές φορές με έντονες αντιδράσεις από ένα κοινό το οποίο συμμετείχε με πάθος μετά στη συζήτηση.

Δύο εκπλήξεις

Εκτός από τον Ερίκ Βυϊγιάρ η 16η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου μας επιφύλασσε ακόμα δύο εκπλήξεις. Η Ασλί Ερντογάν (εκδ.Ποταμός) και ο Λάσλο Κρασναχορκάι (εκδ.Πόλις) ήταν παρόντες και έτοιμοι να συνδιαλεγούν με το κοινό. Προέρχονται και οι δύο από χώρες όπου η Δημοκρατία και η ελευθερία του λόγου διώκονται. Ωστόσο τα έργα τους δεν έχουν σύνορα και η δύναμη των βιβλίων τους είναι ανυπολόγιστη!

Η εύθραυστη Ερντογάν συγκλόνισε το κοινό μιλώντας για τα τραύματά της, με μια βαθιά σεμνότητα που θα ζήλευε ο καθένας. Είμαι μια ποιήτρια, που δεν μπορεί να γράψει ποίηση, ανέφερε χαρακτηριστικά, όμως ο ρυθμός που υπάρχει μέσα στα έργα μου ελπίζω να γίνεται κατανοητός από τους αναγνώστες. Επηρεασμένη από την λογοτεχνία του 19ου αιώνα, γράφει μια υπαρξιακή λογοτεχνία αναζητώντας κάθε φορά τα όρια των ηρώων της. Ζούμε στην εποχή της μετα-αλήθειας και φοβάμαι ότι έχουμε χάσει την εποχή της αλήθειας, τόνισε.

Όσο για τον Κρασναχορκάι είναι ένας οικουμενικός και αλληγορικός συγγραφέας που θέλει να εξερευνήσει την πραγματικότητα μέσα από την ματιά της τρέλας, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο The New Yorker. Βαθιά πολιτικοποιημένος και αυτός, μίλησε για την Ουγγαρία με πικρία και φόβο για το αύριο. Το να κάνεις Τέχνη θέλει ρίσκο και λίγοι δέχονται να κάνουν θυσίες, αυτά μας έμειναν ως άτυπη παρακαταθήκη από την ομιλία του.

Για τέσσερις ημέρες είχαμε την αίσθηση ότι ζούσαμε σε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον, αλλά όταν βγαίναμε έξω από τον εκθεσιακό χώρο επανερχόμασταν στην πραγματικότητα. Στα χαμηλά ποσοστά ανάγνωσης των Ελλήνων, στην αδιαφορία για τα γράμματα και τις τέχνες, στον φανατισμό και στη μισαλλοδοξία που συναντούμε σε πολλές βαθμίδες της εκπαίδευσης. Ακόμα και η ίδια η πόλη σιωπούσε, ενώ θα έπρεπε να τιμά την γιορτή του βιβλίου.

Άριστος συντονισμός

Για πολλά χρόνια γίνονται συζητήσεις για τον χαρακτήρα της έκθεσης, αν έχει έναν διεθνή αντίκτυπο ή όχι. Και όμως οι ξένοι συγγραφείς που την επισκέπτονται όλα αυτά τα χρόνια έχουν να πουν μόνο το καλύτερα. Ποιος θα ξεχάσει τον μεγάλο αμερικανό ιστορικό Howard Zinn, τον Jaume Cambre,τον Jonathan Coe και τόσους άλλους που είχαμε την τύχη να συναντήσουμε τόσα χρόνια; Το θέμα όμως είναι πολύπλευρο και αφορά τόσο το χώρο του βιβλίου όσο και τις αρμόδιες αρχές της πόλης που φιλοξενεί τη μεγάλη γιορτή.

Η έκθεση πρέπει να συνδεθεί με την πόλη και με άλλους τρόπους εκτός από τα περίπτερα της ΔΕΘ. Η Θεσσαλονίκη με το πλούσιο πολυπολιτισμικό παρελθόν της, με το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο στην χώρα, με το σημαντικό Φεστιβάλ Κινηματογράφου και τον νεανικό της χαρακτήρα μπορεί να μεταμορφωθεί και να αναδειχθεί σ’ ένα κομβικό πολιτιστικό τόπο, από το οποίο θα βγαίνουν κερδισμένοι τόσο οι διοργανωτές όσο και οι κάτοικοι.

Ορμώμενοι ωστόσο από τον τίτλο της έκθεσης-αφιέρωμα στον Γιάννη Μπεχράκη οφείλουμε να τονίσουμε τους «δρόμους ελπίδας» που δημιούργησε η 16η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου. Η διοργάνωση και ειδικά η χρήση των νέων τεχνολογιών καθιστούσαν το κοινό εκτός έκθεσης ενήμερο για κάθε γεγονός και ομιλία. Οι παρέες φτιάχνουν ιστορίες θα λέγαμε καθώς μέσω της χρήσης του #ThessBookFair2019 ήμασταν συντονισμένοι όλοι στο σημαντικό πολιτιστικό γεγονός.

Εθελοντές βοήθησαν στον άριστο συντονισμό 500 και πλέον εκδηλώσεων χωρίς να δημιουργηθεί πρόβλημα στο χρονικό όριο των ομιλιών. Οι παιδικές φωνές & τα γέλια που δεν έπαψαν να ακούγονται όλες τις ημέρες, ο κόσμος που επισκέφτηκε τις εκδηλώσεις και τα περίπτερα των εκδοτών, μίλησε μαζί τους, ξεφύλισσε βιβλία, είτε αγόρασε είτε όχι, οι συζητήσεις και οι συναντήσεις που πραγματοποιήθηκαν με φίλους, όλα αυτά είναι εικόνες αισιοδοξίας που κρατάμε και ευχόμαστε του χρόνου να πάνε όλα ακόμα καλύτερα!