Δυο λόγια για λόγια Μεγάλων – Ουίλιαμ Σαίξπηρ: Μακμπέθ

«Εκεί που η ομηρική τύφλωση συναντά την κρατική εξουσία»

Ο Σαίξπηρ (εκδ. Πατάκης, 2010, μτφ. Κ. Καρθαίος) γράφει φαντασία. Γράφει συναίσθημα. Γράφει πολιτική. Όλα αντικείμενα του ίδιου ρήματος. Συνδυάζει τα πάντα στο εναρκτήριο τίποτα του πρώτου γράμματος της πένας του και καταφέρνει να τα πει όλα μέσα σε λίγες μόνο πράξεις. Παρ’ όλο που τα έργα του προορίζονταν για το σανίδι, ήταν δηλαδή έργα παράστασης και θεάτρου, εντούτοις η περιγραφή και η μετάδοση των μηνυμάτων μέσα από τις άρτια επεξεργασμένες σκηνές του, τον καθιστούν λογοτέχνη με τη stricto sensu έννοια.

Πλοκή: Ο Μακμπέθ αποκτά την εξουσία από τον βασιλιά Ντόνκαν με δόλιους τρόπους, διαπράττοντας δολοφονίες. Η σύζυγος στέκεται στο πλευρό του, όχι όμως και η μοίρα. (Φανερή και καταλυτική για το τραγικό τέλος η επιρροή της γυναίκας, όμως οφείλουμε να έχουμε υπόψη μας ότι ο βασιλιάς παίρνει τις τελικές αποφάσεις). Δεν χρειάζονται άλλα λόγια. Ειδικά αν κάποιος έχει ήδη διαβάσει κάποιο έργο του συγγραφέα, όπως τον Ιούλιο Καίσαρα ή τον Οθέλο.

Ο Μακμπέθ (και όχι Μάκβεθ ή Μάκμπεθ, όπως εσφαλμένα αλλά πλέον κατά κόρον λέγεται) αποτελεί το “αδερφάκι” του Οθέλου. Δείχνει πόσο πολύ μπορεί να συνεπάρει κάποιον η δύναμη της δόξας, η ηδονή της εξουσίας και το περίφημο: “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”. Το έργο του Σαίξπηρ θα μπορούσε άνετα να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης από επιτήδειους για πολιτικούς σκοπούς “κάτω από τη μέση”. Είναι κυρίως πολιτικός συγγραφέας. Όμως, αυτό που τον ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα λυκοφιλικά μιάσματα των κομματικών και κυβερνητικών αυλών είναι η σφαιρική του οπτική και η ειλικρινής αγάπη του για την πατρίδα.

Σε ελάχιστα έργα του Σαίξπηρ λείπει η μάχη, που συμβολίζει τη συνεχή προσπάθεια του ανθρώπου για αποκατάσταση της αδικίας και επαναφορά της κοινωνικής ισορροπίας. Πάλη, ρωμαλέοι ήρωες και αντιήρωες ξιφομαχούν, για να υπερασπιστεί ο καθένας τις ιδέες του και τα ιδανικά του, των οποίων η υποκειμενικότητα είναι αδιαμφισβήτητη. Τα κίνητρα του καθενός διαφέρουν. Το ίδιο και τα συμφέροντα. Από εκεί που θα έπρεπε να ήταν ένα και το αυτό: το καλό της πατρίδας, το τελευταίο διαιρείται και υποδιαιρείται πλείστες φορές από κυβερνώντες και κυβερνώμενους.

Διά στόματος του βασιλιά Ντόνκαν στην αρχή του έργου (Πράξη 1η, σκηνή 4η) μαθαίνουμε ότι «δεν υπάρχει τέχνη για να μπορεί κανένας να διαβάζει στο πρόσωπο του ανθρώπου την ψυχή του. Σ’ αυτόν τον άνθρωπο (ενν. που τον πρόδωσε) έτρεφα μια απόλυτη εμπιστοσύνη». Η τέχνη εδώ αποκτά το νόημα του τρόπου, της τεχνικής, του μέσου. Δεν υπάρχει τρόπος με τον οποίο να φανερώνονται τα απόκρυφα μυστικά της ψυχής μας, παρά μόνο αν εμείς οι ίδιοι επιλέξουμε να τα αποκαλύψουμε.

Επίκαιρος λόγος

«Πολλές φορές, για να μας σύρουν στο χαμό τα όργανα αυτά του σκοταδιού, μας λένε αλήθειες: με πράγματα μικρά και αθώα μας ξεπουλάνε, για να μας οδηγήσουν στα πιο φριχτά επακόλουθα» (Μπάνκο, Πράξη 1η, σκηνή 3η). Πόσο πιο διαχρονικός και επίκαιρος μπορεί να γίνει ο λόγος του;

Μια αλήθεια αντιστοιχεί σε δεκάδες κρυμμένα σχέδια, συγκαλυμμένα με τη σειρά τους με αληθοφανή ψέματα. Αυτό το πολιτικό παιχνίδι, η στρατηγική του ντόμινο που ακροβατεί μεταξύ συγκρουόμενων συμφερόντων κινεί τα νήματα ανά τους αιώνες παντού στον κόσμο. Όπου πιο μικρό κράτος, τόσο πιο εύκολα μαθαίνεται η διαφθορά.

Ο Σαίξπηρ, προοικονομώντας τον θάνατο στο τέλος, με το να ξεκληρίζει τους αντιπάλους και τη σύζυγο του Μακμπέθ, χρησιμοποιεί την τεχνική αυτή, ώστε να εξοικειώσει τον αναγνώστη με την επερχόμενη τραγική κατάληξη του (αντι)ήρωα. Ο Μακμπέθ σε ένα ντελίριο απόλυτης συνειδητοποίησης της κατάστασης, είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει τις συνέπειες και να πέσει γενναία.

Άλλωστε, ήταν ανέκαθεν ένας θαρραλέος πολεμιστής: «Έχω σχεδόν ξεχάσει την ουσία του φόβου. Ήτανε μια εποχή, που μια κραυγή τη νύχτα πάγωνε την ψυχή μου. Και μια διήγηση τρομαχτική μπορούσε ν’ ανορθώσει του κορμιού μου τις τρίχες σα να ‘ταν ζωντανές. Χόρτασα πια από φρίκη. Τρόμος και ανησυχία, γνώριμη συντροφιά των φονικών μου στοχασμών, δεν μπορούνε να με ταράξουν πια». (Πράξη 5η, σκηνή 5η)

Ο ενάρετος άνθρωπος είναι για τον Σαίξπηρ -όπως και για τον Αριστοτέλη- ο ανδρείος. Εκείνος που γεύεται με σφιχτά μάτια τις συμφορές και καταπίνει με γερή γροθιά τις λύπες. Θα κλείσω αυτή την σύντομη ανάλυση με φράση, που συγκεντρώνει την επιμονή του συγγραφέα στη μάχη για την υπεράσπιση των αγνών ιδανικών μέχρις εσχάτων (Μόλις έχουν αναφέρει στον αριστοκράτη και αξιωματικό Μακντόφ τον θάνατο της οικογένειάς του με εντολή του βασιλιά Μακμπέθ): «Θα το βαστήξω σαν άντρας, ναι, μα πρέπει επίσης να το νιώσω σαν άντρας». (Μακντόφ, Πράξη 4η, σκηνή 3η).