“Είμαι Ακόμα Εδώ”: Μια ταινία για την χούντα στη Βραζιλία

Αυτό που κάνει την ταινία “Είμαι Ακόμα Εδώ” ενδιαφέρουσα δεν είναι τόσο το κομμάτι της αγωνίας της συζύγου και των παιδιών του (πέντε παιδιά) μετά την αναπάντεχη σύλληψή του και εξαφάνισή του, όσο το πρώτο μισό της ταινίας που δείχνει την οικογενειακή του συνθήκη μέχρι να έρθει η σύλληψη. Η ζωντάνια μιας εξαιρετικής οικογένειας, όλο ζωή, φίλων, ζεστών στιγμών, παιχνιδιών, αρμονίας μεταξύ του ζευγαριού και των ευφάνταστων και χαρούμενων παιδιών, με τα αστεία τους και τα πειράγματά τους, ξεχειλίζει από αγάπη, από ζωηράδα.

Η εποχή, επίσης, της δεκαετίας του 1970 αναπτύσσεται μοναδικά, με τη μουσική, το ντύσιμο, τις συνήθειες, μιας Βραζιλίας που προτάσσει ευρωπαϊκού τύπου – η οικογένεια ευκατάστατης αστικής προέλευσης, οι δεσμοί της με επίσης διακριτά μέλη στη βραζιλιάνικη κοινωνία σκιαγραφείται σαφώς – κάτι που φαντάζει ίσως απίθανο, αλλά ζουν σαν ευρωπαίοι, το περιβάλλον περιγράφεται δυτικότροπο χωρίς ανισότητες. Αυτές οι σκηνές είναι χαρούμενες, και φανταχτερές, σκηνοθετούνται με μεράκι και με ωραία σκηνοθετικά τρικ – όπως εκείνο που η μεγαλύτερη κόρη, Βερόκα (Valentina Herszage), κρατά μια μικρή κάμερα χειρός και αποθανατίζει σε βίντεο τις προσωπικές στιγμές της οικογένειας ή δικές της. Η εναλλαγή ύφους εικόνας (είναι κάτι που έχουμε δει συχνά στο σινεμά, αλλά αποτυπώνεται κι εδώ ομοιόμορφα, ταιριάζει στο ύφος και το στιλ που θέλει να αποδώσει ο σκηνοθέτης) είναι ευχάριστη, προσδίδει αυτή τη χροιά που αργότερα θα φανεί ως σημαντική έλλειψη στην εξέλιξη της οικογένειας.

Η περιπέτεια μίας οικογένειας

Η Βερόκα θα φύγει για σπουδές στο Λονδίνο και τα βιντεάκια που στέλνει πίσω στην οικογένεια περιγράφουν όλη αυτή την ατμόσφαιρα και της εποχής, με μια ανεμελιά ασύγκριτη για τις μέρες μας, και την οικογενειακή θαλπωρή να αναδύεται ακόμα περισσότερο ως εικόνα και ύφος: με μία αρμονία η οικογένεια απολαμβάνει στον καναπέ την προβολή των ευφάνταστων βίντεο, συνοδεία των επιστολών της μεγάλης κόρης από το Λονδίνο. Ξαφνικά προκύπτει η σύλληψη του Ρούμπενς, η ανάκριση, η εξαφάνιση. Η αφήγηση σε αυτό το σημείο στρέφεται αποκλειστικά στη Εουνίτσε. Η Τόρες με δωρική αρμονία ερμηνεύει την (αρχικά) φοβισμένη προσωπικότητα, τη χαμένη μητέρα, που σταδιακά ορθώνεται ως ανάστημα και καταφέρνει – έστω 25 χρόνια μετά – να αναγκάσει τη βραζιλιάνικη κυβέρνηση να παραδεχθεί επίσημα το θάνατο και τη δολοφονία του συζύγου της, που επήλθε κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, μόλις μερικές μέρες μετά τη σύλληψή του. Είκοσι πέντε χρόνια η οικογένεια ζούσε με το φάντασμα του παρελθόντος.

Η ταινία δε σπαταλά πολύ χρόνο στο μετά. Τα γεγονότα και τα χρόνια από τη στιγμή που η οικογένεια εγκαταλείπει το όμορφο σπιτικό τους στο Ρίο ντε Τζανέιρο (μία γωνιακή μονοκατοικία με την παραλία απέναντι) τρέχουν εξαιρετικά γρήγορα. Και αν κάτι λείπει από την ταινία είναι αυτό το κενό στην εξέλιξη της οικογένειας και τα ταχέα άλματα ιστορικά και αφηγηματικά. Στην ουσία εκεί τελειώνει δραματουργικά η αφήγηση και ό,τι είχε στην ουσία της να μας δώσει αυτό το δράμα. Τα υπόλοιπα πάνω-κάτω τα φανταζόμαστε. Κάλλιστα θα μπορούσε να τελειώσει η αφήγηση με εκείνη ακριβώς την εγκατάλειψη της μονοκατοικίας: το άδειο σπίτι, με τις τόσες όμορφες αναμνήσεις, τη ζεστασιά, το χορό και το τραγούδι, τα πειράγματα, τα παιχνίδια με το ποδοσφαιράκι, πλέον έρημο και το μικρό κορίτσι τους (το μικρότερο) να δακρύζει καθισμένο στα πρώτα σκαλιά, παρατηρώντας με εσωτερική συντριβή αυτό το κενό.

Η πολιτικοποιημένη κόρη (δεύτερη σε σειρά) σ’ αυτή τη σεκάνς παρατηρεί τη θάλασσα, ενώ, λίγο πριν, η μεγαλύτερη δε θα χαμογελάσει στην αναμνηστική φωτογραφία μιας εφημερίδας, παρά την προτροπή της μητέρας να μην στέκονται θλιμμένοι απέναντι στο απάνθρωπο καθεστώς. Ίσως, αν ο σκηνοθέτης επέλεγε εκεί να κλείσει την αφήγησή του, να απέφευγε την διεκπεραιωτική συνέχεια. Οι υπόλοιπες σκηνές μοιάζουν πεζές, με ξεκάθαρο σκοπό να μαζέψουν τον μύθο, να πουν ολοκληρωμένη την ιστορία, την εξέλιξη της συζύγου προς την δικαίωση. Όλο αυτό, όμως, παραμένει μια απλή παρουσίαση των γεγονότων έως το 2014 που ολοκληρώνεται η αφήγηση.

Αυτή η εναλλαγή συναισθημάτων, που προκαλεί η ταινία “Είμαι Ακόμα Εδώ” είναι και το μεγάλο κέρδος της. Το βιβλίο που στηρίζεται η ταινία ανήκει στον γιο του Ρούμπενς και της Εουνίτσε. Η ερμηνεία των παιδιών, επίσης, παραμένει αξιοπρόσεχτο γεγονός, γεμίζοντας άψογα τις σκηνές με τα παιχνίδια, τα πειράγματα και τη ζωντάνια τους. Καθοδηγούνται με μαεστρία από τον σκηνοθέτη και θέτουν ανοιχτά αυτή την εναλλαγή συναισθημάτων, μιας οικογένειας που είναι υγιής, αγαπητική, που κλονίζεται με έναν απάνθρωπο τρόπο από το καθεστώς της χώρας. Η ταινία αναδεικνύει τις μεθόδους που μετέρχεται το καθεστώς για να “εξαφανίζει” ό,τι και όποιον θεωρεί απειλή – δεν είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε παρόμοια δράματα και πρακτικές που μας σοκάρουν – αλλά εδώ η αντίθεση του πριν με το μετά, της ανάδειξης μιας ανθρώπινης προσέγγισης, των προσωπικών και οικογενειακών στιγμών ενός θύματος, καθώς και η βουβή και συγκρατημένη ερμηνεία, χωρίς υπερβολές, της πρωταγωνίστριας Φερνάντα Τόρες, μεταδίδουν κι ένα βαθύτερο ουσιαστικό προβληματισμό.

“Είμαι Ακόμα Εδώ”: Το σκληρό πρόσωπο του ανθρώπου

Η Εουνίτσε επιστρέφει μετά την πολυήμερη κράτησή της και πλένεται με μια μανία, σα να ξεπλένει από πάνω της όλο αυτό το καθεστώς του παραλογισμού και των εγκληματικών του πράξεων. Η οικογένεια λίγες στιγμές μετά, χωρίς τον ευχάριστο και γλυκό πατέρα (η ερμηνεία του Σέλτον Μέγιο είναι εξίσου σημαντική), στη σκηνή του ζαχαροπλαστείου, με το παγωτό, τη σιωπή, τα βουρκωμένα μάτια της Εουνίτσε σε παγώνει, καθώς το περιβάλλον σφύζει από ζωή με άλλες οικογένειες, που όμως δεν έχουν απουσίες, ο πατέρας είναι εκεί. Η χαρά της μίας πλευράς και η αδικία και ο πόνος της άλλης. Η ζωή συνεχίζεται και ο κόσμος παραμένει γενικά αδιάφορος με τον πόνο του διπλανού του.

Στην ουσία αυτό που αναδεικνύει το “Είμαι Ακόμα Εδώ” και σε συνδυασμό με την αφαιρετικότητα και τη σιωπηλή ερμηνεία της πρωταγωνίστριας, αλλά κυρίως μέσα από τη ζωντάνια όλης της οικογένειας και τον άρτιο συντονισμό των παιδιών, είναι η ζοφερή σκληρότητα του ανθρώπου, που θα φτάσει εύκολα στο έγκλημα για την ιδεολογία και την εξουσία, αγνοώντας τον πυρήνα της ζωής του ανθρώπου, που είναι η ίδια η οικογένεια. Σε αυτό το σκηνογραφικό περιβάλλον η φοβισμένη Εουνίτσε θα ταΐσει, σαν να ήταν δικά της παιδιά, και θα καθηλώσει με τον τρόπο της, τους ανθρώπους που συνέλαβαν το σύζυγό της, τους ανθρώπους που είναι υπεύθυνοι για να διαλύσουν τα όνειρα και την συντροφικότητα μιας ζωής. Αμήχανοι καθεστωτικοί παρακολουθούν την αυθορμησία των παιδιών της οικογένειας, τις συνήθειές τους, καθώς αυτάρεσκα περιφρουρούν ό,τι έχει αφήσει πίσω του ο αυθεντικός και θαρραλέος Ρούμπενς.

Ο χρόνος δικαιώνει, ευτυχώς, τους αδικημένους, οι οποίοι θα γίνουν σύμβολα αντικαθεστωτικά, όπως και η περίπτωση του Ρούμπενς Παΐβα, που εδώ ο σκηνοθέτης Βάλτερ Σάλες (γείτονας της οικογένειας που ως έφηβος κάνει παρέα με τα παιδιά του Ρούμπενς στο Ρίο ντε Τζανέιρο – η ίδια η ζωή συναντά την τέχνη) τον δικαιώνει, του αποδίδει έναν άξιο φόρο τιμής.