Ένας εικαστικός θησαυρός στο Πανεπιστήμιο Αθηνών!

Η Συλλογή Προσωπογραφιών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών αριθμεί 347 πίνακες 90 καλλιτεχνών. Στεγάζεται στην Αίθουσα Τελετών και στην Αίθουσα της Παλαιάς Συγκλήτου, στα γραφεία του Πρύτανη και των Αντιπρυτάνεων, και σε διαδρόμους του κεντρικού κτηρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών (Πανεπιστημίου 30), καθώς και στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (Θόλου 5, Πλάκα), στο Ιστορικό Αρχείο του (Σκουφά 45) και στο Κτήριο «Κωστής Παλαμάς» (Ακαδημίας 48 και Σίνα).

Το σύνταγμα (corpus) των προσωπογραφιών παρουσιάστηκε σε δύο εκδόσεις του Πανεπιστημίου Αθηνών: το 1987, με κείμενο του τότε καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρύσανθου Α. Χρήστου (1922-2016), και πριν από δέκα χρόνια, το 2009, με κείμενα ιστορικών της τέχνης, μουσειολόγων και συντηρητών.

Οι προσωπογραφίες λογίων

Στη Συλλογή Προσωπογραφιών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών ανήκουν 21 ανυπόγραφες προσωπογραφίες διδασκάλων του Γένους που έζησαν από τον 13ον έως τον 19ον αιώνα, δουλεμένες με την τεχνική της ελαιογραφίας. Βρίσκονται στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Οι προσωπογραφίες αυτές ανήκαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και ήταν αναρτημένες στο προορισμένο για τους καθηγητές αναγνωστήριό της. Γύρω στο 1880 ο έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος Εμμανουήλ Δ. Ροΐδης (1836-1904) τις παραχώρησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η παραχώρηση δικαιολογείται από τη συστέγαση της Δημόσιας και της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης στο κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Απεικονίζονται οι Γεώργιος Παχυμέρης (1242-π. 1310), Μανουήλ Χρυσολωράς (1355-1415), Γεώργιος Τραπεζούντιος (1395-1472), Θεόδωρος Γαζής (π. 1398-1475), Βησσαρίων (1403-1472), Ιωάννης Αργυρόπουλος (1415-1487), Δημήτριος Χαλκοκονδύλης (1423-1511), Κωνσταντίνος Λάσκαρις (1434-1501), Ιανός Λάσκαρις (1445-1535), Μιχαήλ Μάρουλλος Ταρχανιώτης (1453-1500), Μάρκος Μουσούρος (1470-1517), Μελέτιος [Μιχαήλ Μήτρου] (1661-1714), Ηλίας Μηνιάτης (1669-1714), Ευγένιος Βούλγαρις (1716-1806),

Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800), Κοσμάς Μπαλάνος (1731-1808), Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), Άνθιμος Γαζής (1758-1828), Κωνσταντίνος Κούμας (1777-1836), Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων (1780-1857) και Ανδρέας Μουστοξύδης (1785-1860).

Το αίνιγμα των ζωγράφων

Αίνιγμα άλυτο αποτελεί ο δημιουργός των προσωπογραφιών αυτών. Υποθέσεις μόνον μπορούν να διατυπωθούν. Έτσι ο πρώτος μελετητής τους Χρύσανθος Α. Χρήστου τις απέδωσε σε δύο ζωγράφους: στον Διονύσιο Τσόκο (1820-1862) και στον Σπυρίδωνα Προσαλέντη (1830-1895). Όμως πανομοιότυπα αντίγραφα κάποιων από τις προσωπογραφίες, οι οποίες χρονολογούνται το 1890-91 και εκτίθενται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, οφείλονται στον Αύγουστο Πικαρέλλη (π. 1870-1926;).

Σημειώνουμε επιπλέον ότι σε ζωφόρο στον οπισθόδομο της Αίθουσας Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών έχουν τοιχογραφηθεί το 1864 από τους Βικέντιο Λάντσα (1822-1902) και Κωνσταντίνο Πρινόπουλο (π. 1820-1902) οι προσωπογραφίες ορισμένων από τους λογίους.

Οι πιο πολλές από τις προσωπογραφίες αντιγράφουν συγκεκριμένα πρότυπα. Πρόκειται για τις ξυλογραφίες που εικονογραφούν το βιβλίο του Ελβετού ζωγράφου και εικονογράφου Tobias Stimmer (1539-1584) Icones sive Imagines Virorum, που εκδόθηκε από τον Nicolaus Reusner (1545-1602) στη Βασιλεία το 1581 και επανεκδόθηκε το 1587, το 1589 και το 1599, καθώς και για τις χαλκογραφίες του Φλαμανδού Theodoor Galle (1571-1633), που κοσμούν το βιβλίο του Ιταλού Fulvio Orsini (1529-1600) Illustrium Imagines το 1598, έκδοση του Galle με τον πεθερό του, επίσης Φλαμανδό Jan Moretus (1543-1610), βιβλίο που γνώρισε επανεκδόσεις το 1587, το 1589 και το 1599.

Οι προσωπογραφίες των Μηνιάτη, Θεοτόκη και Κοραή επαναλαμβάνουν ανυπόγραφες προσωπογραφίες τους στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη – Μουσείο Τυπάλδων Ιακωβάτων Ληξουρίου. Ειδικά η προσωπογραφία του Κοραή βασίζεται σε χαλκογραφία από σχέδιο του Πολωνού ζωγράφου Smolki, ο οποίος συστήθηκε στον λόγιο ως φιλέλληνας και θαυμαστής του, ενώ πρόλαβε σε δύο επισκέψεις του να τον σχεδιάσει.

Ο Κοραής οργίστηκε μόλις είδε την προσωπογραφία του, καθώς διόλου δεν επιθυμούσε να απεικονιστεί. Είναι χαρακτηριστικό της άποψής του αυτής το επίγραμμα της προσωπογραφίας, που δηλώνει ότι το έργο έγινε χωρίς τη θέλησή του!

Οι προσωπογραφίες των παλιών λογίων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών προβάλλουν τη συμβολή της αρχαιοελληνικής γραμματείας στη δυτική παιδεία και εναρμονίζονται με τον εν γένει προβληματισμό για τη σχέση αυτοχθόνων-ετεροχθόνων.