Έρευνα DNA σε σκελετούς μισθοφόρων στην αρχαιότητα

Αμερικανική έρευνα γενετιστών, στην οποία συμμετείχαν και δύο Ελληνοαμερικανοί επιστήμονες, δείχνει ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν στον στρατό τους κατά καιρούς μισθοφόρους από πολύ μακρινούς τόπους. Οι ερευνητές ανέλυσαν το DNA σκελετών στη Σικελία και συγκεκριμένα, στην νεκρόπολη της Ιμέρας. Αν και τα ευρήματά τους έχουν ακαδημαϊκό ενδιαφέρον, κάποιοι σχολιασμοί της έρευνας (όπως ότι η πρόσληψη μισθοφόρων δείχνει αδυναμία του ελληνικού στρατού) είναι αυθαίρετοι και αστήρικτοι, καθώς ακόμα και οι Πέρσες με πολλαπλάσιο πληθυσμό από την ελληνικό, χρησιμοποιούσαν επίσης αμέτρητους μισθοφόρους.

Το άρθρο προβλήθηκε ιδιαίτερα διεθνώς, τόσο σε επιστημονικές ιστοσελίδες, όσο και εφημερίδες όπως οι  New York Times. Oι τελευταίοι μάλιστα αναφέρουν ότι «ίσως οι ελληνικές νίκες να μην ήταν και τόσο ελληνικές». Εκείνοι που προσπαθούν να μειώσουν έμμεσα τις νίκες των Ελλήνων, όμως, δεν αναφέρουν ότι κανένα αρχαίο έθνος δεν διέθετε αμιγή στρατό και όλα πλήρωναν μισθοφόρους ανέκαθεν, όπως εξάλλου και σήμερα, των Αμερικανών περιλαμβανομένων.

Και οι Έλληνες πήγαιναν αντίστοιχα ως μίσθιοι, όπως λέγονταν στην αρχαιότητα, σε ξένους πολέμους – όπως στον πόλεμο της Αιγύπτου με την Ασσυρία. Η συμμετοχή χιλιάδων Ελλήνων σε ξένους πολέμους είναι γνωστή εξάλλου και από την Κύρου Ανάβαση του Ξενοφώντα. Όσον αφορά μάλιστα την Αίγυπτο, όπως και άλλες εκστρατείες τρίτων, οι Έλληνες μισθοφόροι έγιναν “μαγιά” για αποικισμό, χωρίς να συμβεί το αντίστροφο, δηλαδή ξένοι μισθοφόροι να γίνουν εστία για ανάπτυξη ξένης αποικίας σε ελληνικά εδάφη.

Η αιτία ήταν η μεγάλη πολιτισμική και οικονομική διαφορά που οδηγούσε στην αφομοίωση των ξένων στοιχείων στην πιο εύπορη και μορφωμένη ελληνική κοινότητα των πόλεων του αρχαίου κόσμου. Εξάλλου μέχρι και το 400 μΧ η ελληνική γλώσσα ήταν η lingua franca σχεδόν στην μισή Μεσόγειο και η δεύτερη (αν όχι και σε πολλές περιοχές πρώτη γλώσσα) της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δηλαδή όπως είναι σήμερα η αγγλική. Αυτό αποδεικνύει ότι τα μη ελληνικά στοιχεία ήταν “μονόδρομος” στο να εξελληνιστούν στις ελληνικές πόλεις και να ενσωματωθούν, ακόμα και αν ήταν οι μισθοφόροι.

Τί δείχνουν τα ευρήματα

Οι δύο Έλληνες που συμμετείχαν στην έρευνα, ήταν οι Ιωσήφ Λαζαρίδης και Ιωάννης Σταματογιαννόπουλος του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον. Οι επιστήμονες ανέλυσαν το γονιδίωμα 54 σκελετών ανδρών που βρέθηκαν θαμμένοι σε μαζικούς τάφους στις νεκροπόλεις της Ιμέρας στις βόρειες ακτές της Σικελίας. Κάποιοι από αυτούς ήταν στρατιώτες που πολέμησαν κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα και ήταν από νεαροί μέχρι και 50άρηδες. Τεκμαίρεται ότι ήταν διαφορετικοί οι μαζικοί τάφοι για τους μισθοφόρους, επειδή στους ελληνικούς μαζικούς τάφους της Ιμέρας βρέθηκαν και μερικά ταφικά αφιερώματα. Όμως αυτό μπορεί να σημαίνει απλά ότι τάφηκαν χωρίς αφιερώματα όσοι δεν είχαν συγγενείς και όχι όσοι ήταν “ξένοι”.

Επίσης αναφέρεται ως “κακό” και υποτιμητικό ότι οι περισσότεροι νεκροί μισθοφόροι δεν είχαν όπλα. Όμως στη διάρκεια του πολέμου οι νεκροί στρατιώτες δεν θάβονταν συνήθως με το όπλο τους, επειδή αυτό θα χρειαζόταν για τη συνεχιζόμενη μάχη σε όσους πολεμιστές είχαν επιβιώσει. Άλλο ένα κενό της έρευνας είναι ότι κανείς δεν μπορεί να επιβεβαιώσει ότι οι σκελετοί μισθοφόρων στην Ιμέρα ήταν όλοι από το στρατό των Ελλήνων.

Στη διάρκεια της μάχης σίγουρα σκοτώθηκαν και αμέτρητοι μισθοφόροι των Καρχηδονίων. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει με σιγουριά ότι οι Καρχηδόνιοι μετά τη μάχη περισυνέλλεξαν τους νεκρούς μισθοφόρους τους και δεν πήραν στην πατρίδα τους μόνον τις σορούς των Καρχηδονίων. Πιθανόν να άφησαν τους νεκρούς μισθοφόρους τους στο πεδίο της μάχης.

Οι μισθοφόροι που υπηρέτησαν υπέρ των Ελλήνων, σύμφωνα με τους ερευνητές, φέρονται να είχαν πολεμήσει στη νικηφόρα και ιδιαίτερα σημαντική μάχη του 480 π.Χ. εναντίον των Καρχηδονίων (της Καρθάγης της σημερινής Τυνησίας) και των συμμάχων τους. Η μάχη εκείνη έβαλε φρένο στις επεκτατικές τάσεις των Καρχηδονίων για 70 χρόνια. Ουσιαστικά οι Καρχηδόνιοι είχαν συνεννοηθεί τότε με τους Πέρσες, αλλά και με Έλληνα εκπεσόντα τύραννο, προκειμένου να προκαλέσουν αντιπερισπασμό και να μη μπορέσουν οι Έλληνες της Σικελίας να στείλουν στόλο και στρατό στις μητροπόλεις τους, καθώς τότε δινόταν η ναυμαχία της Σαλαμίνας, η μάχη των Πλαταιών και της Μυκάλης, αλλά και η ναυμαχία του Αρτεμισίου.

Οι Έλληνες της Σικελίας δεν ήταν τότε ενωμένοι προ του περσικού κινδύνου, καθώς κάποιοι τύραννοι ελληνικών πόλεων στη Σικελία παρακολουθούσαν την ελληνοπερσική διαμάχη με ουδετερότητα και ήταν έτοιμοι να δώσουν γη και ύδωρ στον Ξέρξη ώστε να γλιτώσουν την εισβολή, αν ηττάτο η κυρίως Ελλάδα. Οι Καρχηδόνιοι είχαν καλέσει τότε δεκάδες χιλιάδες μισθοφόρους από άλλα μέρη, όπως από την σημερινή Ισπανία, την βόρεια Ιταλία (από την Τοσκάνη και το Πεδεμόντιο), την σημερινή Λιβύη, από την Σαρδηνία, την Κορσική (τότε Κύρνο) και αλλού.

Οι μισθοφόροι στις μάχες

Οι ερευνητές συνέκριναν τα γονιδιώματα με 96 σύγχρονων ανθρώπων από την Ιταλία, την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη. Η ανάλυση έδειξε ότι στη μάχη της Ιμέρας συμμετείχαν πολλοί μισθοφόροι από την βόρεια και κεντρική Ευρώπη, ακόμη και από την Βαλτική (τη σημερινή Λιθουανία και Ουκρανία), αλλά και από τον Καύκασο. Οι ερευνητές αναφέρουν ότι η παρουσία μισθοφόρων από τόσο μακρινούς τόπους ήδη από τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. έχει υποτιμηθεί από τους ιστορικούς και τους αρχαιολόγους. Θεωρούν ότι η πρόσκληση μισθοφόρων από τόσο μακρινά μέρη, έδειχνε και μια πολιτισμική συνύπαρξη με εκείνους τους τόπους.

Σύμφωνα με τους επιστήμονες που έκαναν την γενετική έρευνα, οι ένοπλες συγκρούσεις δεν αποτελούσαν μόνον ρήξεις μεταξύ εχθρών, αλλά και σημεία επαφής μεταξύ των συμμάχων ανάμεσα σε πολύ διαφορετικούς πολιτισμούς, διευκολύνοντας την όσμωση μεταξύ τους και την αφομοίωση των ξένων στον αρχαιοελληνικό κόσμο. Οι ερευνητές τονίζουν ότι «οι μισθοφόροι ήταν ανάμεσα στους πιο μακρινούς ταξιδευτές του ελληνικού κόσμου (τους ανταγωνίζονταν ίσως μόνο οι σκλάβοι σε αυτό), φέρνοντας πρόσωπο με πρόσωπο ανθρώπους με πολύ διαφορετικό πολιτισμικό και γενετικό υπόβαθρο». Εντούτοις υπήρχαν και οι έμποροι που συναλλάσσονταν με το ελληνικό στοιχείο, και όχι μόνον σκλάβοι και μισθοφόροι όπως αναφέρει η έρευνα.

Οι ερευνητές θεωρούν ότι οι μισθοφόροι ήταν μέρος της ανταλλαγής πολιτισμού, ιδεών και πιθανώς γονιδίων που λάμβαναν χώρα στις ελληνικές πόλεις της πρώτης χιλιετίας π.Χ. και σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διασφάλιση των ελληνικών στρατιωτικών νικών. Εκτιμούν –όπως και άλλες προγενέστεροι έρευνες– ότι οι μισθοφόροι στους ελληνικούς στρατούς της κλασσικής περιόδου αποτελούσαν όργανο πολιτισμικής αλλαγής και μέσο μεταφοράς γονιδίων στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Συνιστούσαν έναν πρόσθετο καταλύτη δημογραφικών αλλαγών και διαπολιτισμικών επαφών, παράλληλα με το εμπόριο και τις μεταναστεύσεις των αποικισμών από την κυρίως Ελλάδα προς άλλα μέρη, όπως η νότια Ιταλία και η Σικελία.

Η μάχη της Ιμέρας

Η Ιμέρα ήταν μια αποικία που είχε ιδρυθεί από Ίωνες και Δωριείς περί το 648 π.Χ. και κατοικείτο ασφαλώς και από γηγενείς Σικελούς, Ετρούσκους κ.α. Υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός ελληνικός οικισμός στη Βόρεια Σικελία και ο τόπος δύο σημαντικών μαχών (480 και 409 π.Χ.) μεταξύ Ελλήνων και Καρχηδονίων. Στη δεύτερη μάχη, που η Ιμέρα πολέμησε χωρίς συμμάχους, οι Καρχηδόνιοι επικράτησαν και κατέστρεψαν την πόλη. Η νέα μελέτη επιβεβαίωσε ότι οι νεκροί στρατιώτες του 409 π.Χ. είχαν όλοι πολύ παρόμοιο DNA και δεν υπήρχαν ενδείξεις για παρουσία μισθοφόρων, κάτι που πιθανώς έπαιξε ρόλο στην ήττα της ελληνικής αποικίας τεκμαίρουν οι ερευνητές.

Εντούτοις ο μαρασμός της Ιμέρας ήταν πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα, λόγω της έντονης διαμάχης των ελληνικών αποικιών στη Σικελία, αλλά και του Πελοποννησιακού Πολέμου που τότε μάστιζε την κυρίως Ελλάδα και είχε επεκταθεί και στη Μεγάλη Ελλάδα, δημιουργώντας ανάλογα στρατόπεδα. Κατά συνέπεια είναι ατυχές αυτό που επιχειρούν διάφορα μέσα ενημέρωσης, δηλαδή να δείξουν ότι οι Έλληνες που πολεμούσαν μόνοι, ηττούνταν. Σε τελική ανάλυση, όταν όλοι οι πόλεμοι γίνονταν με μισθοφόρους, ήταν λογικό να ηττάται η πόλη με το λιγότερο πλούτο, αφού δεν μπορούσε να πληρώσει στρατιώτες.

Μια άλλη σημαντική παράμετρος που αναφέρεται μόνον επί τροχάδην και παρεμπιπτόντως από τους ερευνητές για την ήττα της μοναχικής Ιμέρας το 408 π.Χ., ήταν πως 80 χρόνια πιο πριν προσέλκυε μισθοφόρους με την υπόσχεση της απόδοσης “υπηκοότητας” και επιδομάτων ή και παροχής γαιών. Όταν όμως πλέον οι διαμάχες είχαν ρημάξει τις ελληνικές πόλεις στη Σικελία, ήταν εύλογο ότι οι μισθοφόροι δεν είχαν κίνητρο να εγκατασταθούν εκεί και άρα προτιμούσαν να υπηρετήσουν σε στρατό εχθρικών προς την Ιμέρα κρατών που τους υπόσχονταν μεταπολεμική εξασφάλιση. Αυτό αποδυναμώνει πλήρως το “επιχείρημα” ότι η ήττα της Ιμέρας έδειχνε πως οι Έλληνες ηττούνταν όταν πολεμούσαν μόνοι.

Πάγια πρακτική η πρόσληψη μισθοφόρων

Ο ιστορικός Φράνκο Ντε Άντζελις του καναδικού Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολομβίας στο Βανκούβερ τόνισε ότι «είναι καινοφανής η ανακάλυψη πως μισθοφόροι ταξίδευαν χιλιάδες χιλιόμετρα για να πολεμήσουν σε ένα μεσογειακό νησί. Η ιδέα ότι έρχονταν από τόσο μακριά για να πολεμήσουν, θα αφήσει άναυδους τους ανθρώπους». Εντούτοις αυτό έχει αναφερθεί και σε παλαιότερες έρευνες. Και όπως προαναφέρεται δεν είναι διόλου βέβαιο ότι οι άνδρες αυτοί ταξίδευσαν επί τούτου, δηλαδή για τη μάχη της Ιμέρας και ότι δεν ζούσαν ήδη στη Μεγάλη Ελλάδα ως μετανάστες ή μόνιμοι μισθοφόροι, πιθανόν και ως έμποροι.

Η αρχαιολόγος Γκίλιαν Σέφερντ του αυστραλιανού Πανεπιστημίου La Trobe στη Μελβούρνη επεσήμανε ότι «οι Έλληνες πιθανώς δεν είχαν διάθεση να πιστώσουν τους μισθοφόρους με τις στρατιωτικές επιτυχίες τους και για αυτό δεν αναφέρονταν σε αυτούς». Όμως μια άλλη πιθανότητα είναι οι “ξένοι” στρατιώτες να ζούσαν ήδη από χρόνια στις ελληνικές αποικίες της Σικελίας και να είχαν ενσωματωθεί πλήρως, οπότε να μη λογίζονταν από τους Έλληνες ως ξένοι αλλά ως εξελληνισμένα στοιχεία.

Εξάλλου, στη μάχη της Ιμέρας οι Καρχηδόνιοι είχαν συγκεντρώσει στρατό 300.000 ανδρών (κατ’ άλλους 20.000 ανδρών) με τους περισσότερους να είναι ξένοι μισθοφόροι επίσης, και θα ήταν παράλογο οι Έλληνες να μην προσπαθούσαν να αυξήσουν και αυτοί τις δυνάμεις τους κατά τον ίδιο τρόπο. Κάνεις δεν θα μπορούσε να πιστέψει ότι οι Έλληνες θα νικούσαν τους Καρχηδόνιους με αμιγώς ελληνικό στρατό.

Εξάλλου η πρόσληψη μισθοφόρων από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρξε σταθερή πρακτική για όλα τα έθνη στον κόσμο, οπότε διόλου δεν μειώνει την σημασία αλλά και την ελληνικότητα της νίκης των Ελλήνων. Ο Ξέρξης στη μάχη του με την Ελλάδα είχε επίσης αμέτρητους μισθοφόρους από μακρινούς τόπους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η εκστρατεία του στην Ελλάδα δεν ήταν περσική και ότι η ήττα του δεν ήταν επίσης περσική.