Φίλιππος Ιωάννου: Ένας μεγάλος δάσκαλος

Το φιλολογικό είδος ποιητικών επιγραμμάτων κάθε κατηγορίας (επιδεικτικών, παραινετικών, γνωμικών, παροιμιακών, διδακτικών, αναθηματικών, επιτύμβιων) είναι γνωστό από την ελληνική αρχαιότητα. Στη σύνταξη αυτών των ποιημάτων επιδόθηκε συστηματικά στην Ελλάδα του 19ου αιώνα ο Φίλιππος Ιωάννου (1800-1880). Αλλά ποιος ήταν ο άνθρωπος αυτός;

Κύρια πηγή πληροφοριών για τη ζωή και για τα έργα του συνιστά η διδακτορική διατριβή του Παναγιώτη Ν. Πατριαρχέα (1909-1974) στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών το 1936, εκατονταετηρίδα από την ίδρυσή του. Γιος ευπατρίδη του Πηλίου, γεννήθηκε στη Ζαγορά. Την καταγωγή του δεν τη λησμόνησε.

Το πλήρες ονοματεπώνυμό του είναι Φίλιππος Ιωάννου Πάντος, αλλά από νωρίς απάλειψε το επώνυμο Πάντος για να μην εκθέτει στις τουρκικές αρχές την οικογένεια και τους συγγενείς του, λόγω της δράσης του εναντίον των τουρκικών αρχών. Τις εγκύκλιες σπουδές του τις ολοκλήρωσε του στη φημισμένη Σχολή της Ζαγοράς, μαθητεύοντας κοντά και στον Γρηγόριο Κωνσταντά (1758-1844).

Αποστήθιζε τα ομηρικά έπη, έγραφε και στιχουργούσε στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, μένοντας εκεί μέχρι τις παραμονές της ελληνικής επανάστασης. Ακολούθησαν ταξίδια του στον Βόλο, στη Σκιάθο, στη Σκόπελο, στη Σκύρο. Το 1829 ο αγωνιστής ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης (1769-1835) τον προσέλαβε με ειδική σύσταση ως ιδιαίτερο γραμματέα και δάσκαλο των παιδιών του, ενώ τον ίδιο χρόνο συνόδευσε τα παιδιά του Μιαούλη για σπουδές στο Μόναχο.

Στη βαυαρική πρωτεύουσα ανέλαβε να διδάξει την ελληνική γλώσσα στο ελληνικό σχολείο που ίδρυσε στο Μόναχο ο βασιλιάς Λουδοβίκος, στους Έλληνες της Στρατιωτικής Σχολής που είχε εκεί ιδρύσει επίσης ο ίδιος, στον διάδοχο του βαυαρικού θρόνου Μαξιμιλιανό, ενώ είχε μαθητή του και τον μετέπειτα βασιλιά της Ελλάδος Όθωνα. Παράλληλα συμπλήρωσε τις σπουδές του με ακροάσεις μαθημάτων στις φυσικές και στις φιλοσοφικές επιστήμες, όπως και στην κλασική φιλολογία.

Δημόσια και φιλοβασιλική δράση

Έμαθε άριστα τη λατινική γλώσσα, μεταφράζοντας αργότερα Τάκιτο, Οβίδιο και Οράτιο. Το 1830 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Μονάχου, στην οποία αναγορεύθηκε διδάκτωρ έξι χρόνια μετά, το 1836. Το 1832 ήταν ο διερμηνέας ανάμεσα στην ελληνική αντιπροσωπεία και στον Όθωνα και στα μέλη της αντιβασιλείας.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, διορίστηκε το 1837 σύμβουλος του υπουργείου της Εκπαιδεύσεως και το 1839 τακτικός καθηγητής της δεύτερης Έδρας Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Οθωνείου Πανεπιστημίου. Το 1858 έγραψε, με εντολή της πανεπιστημιακής Συγκλήτου, ωδή για την ημιπεντηκονταετηρίδα από την απόβαση του Όθωνα στην Ελλάδα.

Το 1861, με εντολή της ίδιας Συγκλήτου, στιχούργησε ωδή για την ημιπεντηκονταετηρίδα των γάμων του Όθωνα και της Αμαλίας σε διάλεκτο πινδαρική. Το 1862 συνέθεσε, με εντολή του πρυτάνεως και πάλι της Συγκλήτου, ωδή για την ημιπεντηκονταετηρίδα του Πανεπιστημίου Αθηνών σε διάλεκτο πινδαρική, υποσημειώνοντας ότι, εξαιτίας των ταραχών που προκλήθηκαν και του χειμωνιάτικου καιρού, η γιορτή ματαιώθηκε, με την ευχή του να τελεστεί ειρηνικά η πεντηκονταετηρίδα πια του πανεπιστημίου και να είναι ο ίδιος παρών…

Τον ίδιο χρόνο η έξωση του Όθωνα τον απομάκρυνε από την έδρα του. Κατέφυγε πικραμένος στο Πήλιο. Φιλοβασιλικός καθώς ήταν, δεν γλύτωσε από το στόμα του ανελέητου εκδότη της εφημερίδας Φως Σοφοκλή Κ. Καρύδη (1832-1893), που τον περιέλαβε σε σύνθεμά του το 1866 να εγκωμιάζει τον εαυτό του: «Μ’ έλαβε διδάσκαλόν της, αφ’ ης ήλθε ’ς την Ελλάδα / η Αυτού Μεγαλειότης. / Αναμμένη εμπροστά της στέκω πάντοτε λαμπάδα. / Και ως ζώσα θεωρούμαι αρετή και αγαθότης… / Πόσον, Βασιλεύ, τον είπα, πόσον τυχερός εστάθης! / Μ’ όποιον δάσκαλον καθήσης, τέτοια γράμματα θα μάθης». Κατά την τελευτή του Όθωνα το 1867 συνέθεσε ελεγεία.

Ταφικό Μνημείο

Το 1863 διορίστηκε πάλι στην πανεπιστημιακή θέση του και το 1867 ανέλαβε επιπλέον έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, συντάσσοντας τον κανονισμό της, όπως επίσης και τον κανονισμό του Νομισματικού Μουσείου Ελλάδος. Από το 1866 η όρασή του είχε πληγεί σοβαρά. Το 1867 συνέγραψε γαμήλια ωδή για τον γάμο του βασιλιά Γεωργίου Α΄ με την βασίλισσα Όλγα.

Το 1876 τον βρίσκουμε καθηγητή της Φιλοσοφίας και της Ελληνικής Φιλολογίας και διευθυντή του Φιλολογικού Φροντιστηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, του οποίου κατέλαβε δύο φορές το πρυτανικό αξίωμα, διατελώντας έξι φορές κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του και δώδεκα μέλος της Συγκλήτου του!

Το ταφικό μνημείο του, από το 1881 στην πρώτη ζώνη του πρώτου τμήματος του Α΄ Κοιμητηρίου Αθηνών, φέρει τη μορφή του καθιστή σε κλισμό, αρχαίο τύπο επίπλου. Συγγράφει σκεπτόμενος, όπως δείχνει η στάση του, στο γραφείο του, πάνω στο οποίο φαίνονται δύο βιβλία και το μελανοδοχείο του, με αρχαιοπρεπή, θαυμαστά πτυχωμένη στην επιφάνεια και στο βάθος, διευρύνοντας τον χώρο, ενδυμασία. Σφίγγει στο δεξί χέρι του την πένα του για να γράψει σε περγαμηνή και με το αριστερό στηρίζει το κεφάλι του.

Έργα και επιγράμματα

Πρόκειται για εξαιρετικό ανάγλυφο του κλασικιστή Λάζαρου Φυτάλη (1831-1909). Μέρος των βιβλίων του και χειρόγραφά του τα κληροδότησε με διαθήκη του στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και στη βιβλιοθήκη της Σχολής της Ζαγοράς. Κατέλιπε, τέλος, χρηματικά ποσά στη Σχολή της Ζαγοράς, στο Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα, στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή, στο Πτωχοκομείο Αθηνών και στην Αρχαιολογική Εταιρεία.

Η συγγραφική παραγωγή του διακρίνεται σε φιλολογικά και σε φιλοσοφικά έργα. Από τα πρώτα ξεχωρίζουν οι δύο εκδόσεις του Ονοματολογίου Ναυτικού του, που το συνέταξε μαζί με τους πλωτάρχες Λεωνίδα Παλάσκα (1819-1880) και Αλέξανδρο Κουμελά (1818-1879) (1858,1884), και οι άλλες δύο των Φιλολογικών Παρέργων του (1865, 1874). Από τα δεύτερα μνημονεύονται η διδακτορική διατριβή του στη γερμανική γλώσσα με θέμα το πρόβλημα των αερολίθων και των μετεωριτών, οι πανεπιστημιακές παραδόσεις του, λιθόγραφα (δίτομο Σύστημα Φιλοσοφίας, 1885) και χειρόγραφά του (Μεταφυσική).

Περισσότερο από όλα τα επιγράμματά του, που έχουν συμπεριληφθεί στα Φιλολογικά Πάρεργά του, έμειναν ιστορικά όσα αποτυπώθηκαν σε ανδριάντες και σε ταφικά μνημεία και αποτελούν λειτουργικά στοιχεία που συμπληρώνουν τον χαρακτήρα τους. Από τα πρώτα ξεχωρίζουν αυτά των ανδριάντων του Ρήγα Φεραίου (1871) τον πατριώτη του, για τον οποίον θα συνέτασσε άλλα τρία επιγράμματα –και του Γρηγορίου Ε΄(1872) για τον οποίον θα συνέτασσε ένα επιπλέον επίγραμμα –στο προαύλιο του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Eνώ από τα δεύτερα ξεχωρίζουν εκείνα του μνημείου του εθνικού ευεργέτη Μιχαήλ Τοσίτσα (1861) και του πολιτικού Ανδρέα Μεταξά (1861) στο Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών. Ο Φίλιππος Ιωάννου συνεχίζει σε αυτά την παράδοση του υψηλού από την αρχαϊκή περίοδο ποιητικού είδους του επιγράμματος, ανήκοντας στους φλογερούς αττικιστές του 19ου αιώνα που σε κάθε βήμα τους ανέπνεαν τον αέρα της αρχαιότητας…