Φρίντριχ Χαίλντερλιν: Ένας ερημίτης στην Ελλάδα

Γράφει ο Θανάσης Λάμπρου *

O Φρήντριχ Χαίλντερλιν (Friedrich Hölderlin, 1770-1843) γεννήθηκε στο Lauffen, σε ένα μικρό χωριό της Νότιας Γερμανίας κοντά στη Στουτγάρδη, την ίδια χρονιά που γεννήθηκε ο Μπετόβεν και ο Χέγκελ. Με τον τελευταίο θα σπουδάσουν στο Πανεπιστήμιο του Τύμπινγκεν, θα γίνουν στενοί φίλοι και θα μελετήσουν Πλάτωνα, Σπινόζα, Ρουσσώ, Κάντ. Θα τους ενώσει ο ίδιος ενθουσιασμός για τη Γαλλική Επανάσταση τού 1789, που πίστευαν πως θα γίνει η απαρχή μεγάλων αλλαγών και μεταμορφώσεων. Θα δουν στο πρόσωπο ενός ανθρώπου, του Ναπολέοντα, το νέο ευεργετικό άνεμο που θα μπορούσε να φέρει την άνοιξη, την κατάλυση τού δεσποτισμού και τής απολυταρχίας.

Τα χρόνια των σπουδών του στο Τύμπινγκεν θα γνωρίσει την ελληνικής καταγωγής μητέρα του συμφοιτητή και στενού φίλου του Νόιφερ, η οποία είναι από οικογένεια προσφύγων που είχαν καταφύγει στη Στουτγάρδη. Αυτή η νεαρή γυναίκα θα τού μιλήσει για το δράμα της υπόδουλης Ελλάδας, την οποία ο Χαίλντερλιν από τα πρώτα νιάτα του λατρεύει σαν δεύτερη πατρίδα του. Αυτή την εποχή, το 1793, αρχίζει να σχεδιάζει το μελλοντικό πεζογράφημα, το επιστολικό μυθιστόρημα “Υπερίων ή ο ερημίτης στην Ελλάδα”.

«Η Ελλάδα ήταν η πρώτη αγάπη μου και, δεν ξέρω αν πρέπει να πω, πως θα είναι και η τελευταία», σημειώνει στα προσχέδια του “Υπερίωνα”. Τον “Υπερίωνα” μετέφρασε θαυμάσια στα ελληνικά ο Λαυρέντιος Γκεμέρεϋ, ένας Αυστριακός ιερέας που έζησε πολλές δεκαετίες στη χώρα μας. Στο ίδιο βιβλίο ο αναγνώστης θα βρει την εξαιρετική βιογραφία του ποιητή από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, όπως περιλαμβάνεται στην μνημειώδη “Ιστορία τού Ευρωπαϊκού Πνεύματος”.

Ὁ Φρήντριχ Χαίλντερλιν θα γίνει με τον “Υπερίωνα” ο πρώτος Ευρωπαίος συγγραφέας που μίλησε ανοιχτά για το ελληνικό ζήτημα. Στο επιστολικό μυθιστόρημά του που εκδόθηκε σε δύο τόμους το 1797 και το 1799, σχεδόν 25 χρόνια πριν την Επανάσταση του 1821, μιλά χωρίς περιστροφές για τη δίκαιη απαίτηση τής ελληνικής ανεξαρτησίας. Είναι το πρώτο έργο στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία πού, με αφορμή τα Ορλωφικά, έχει σαν θέμα του ανοιχτά και απροκάλυπτα την Ελληνική Επανάσταση και την απελευθέρωση τής Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό.

Το ξέσπασμα της Επανάστασης

Με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης αποφασίστηκε η επανέκδοση του “Υπερίωνα” και ακόμη το ήμισυ των κερδών να δοθεί στην “Ένωση Φιλελλήνων” της Στουτγάρδης «προς υποστήριξη τού απελευθερωτικού αγώνα τής δύστυχης Ελ­λάδας, της πνευματικής πατρίδας» του ποιητή. Η δεύτερη έκδοση τού “Υπερίωνα” κυκλοφόρησε το 1822.

Την επόμενη χρονιά ο Χαίλντερλιν αρχίζει να παρακολουθεί στενά τα γραφόμενα των εφημερίδων και χαίρεται για τις περιφανείς νίκες των αγαπημένων του Ελλήνων. Ακόμη και στα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν οι επισκέπτες τού ζητούσαν να τους αφιερώσει ένα ποίημα, η ερώτησή του είναι: Τι ποίημα θέλετε; Για την Ελλάδα;

Ο Χαίλντερλιν δεν ήταν μόνο ο συγγραφέας του “Υπερίωνα”. Η σημασία του έγκειται κυρίως στην ρηξικέλευθη ποίησή του που χρειάστηκε να περάσουν πάνω από εκατό χρόνια για να γίνει αντιληπτή. Ο Χαίλντερλιν ανακαλύπτεται ακόμα. Σήμερα δίκαια θεωρείται ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής της γερμανόφωνης ποίησης. Σωστότερο θα ήταν να πει κανείς πως υπήρξε Γερμανός ως προς την καταγωγή, αλλά ελληνοπρεπέστατος ποιητής ως προς το φρόνημα. Με τη διαφορά πως δεν απομιμήθηκε τους Αρχαίους, όπως ήταν η μόδα στην εποχή του. Έζησε στην Ελλάδα, όχι κατά φαντασίαν, αλλά κυριολεκτικά.

Τι είναι ο Χαίλντερλιν για εμάς σήμερα; Τι μπορεί ακόμα να μας πει; Μπορεί να μας πει πολλά. Η αγάπη του και ο ενθουσιασμός του για την Ελλάδα θα μπορούσαν να γίνουν το έναυσμα για να ανακαλύψουμε ξανά τη χώρα μας, το τελευταίο κομμάτι της γης που μάς απέμεινε. Να γνωρίσουμε την ελληνική πνευματική αντίληψη, όχι απομιμούμενοι δουλικά τους Αρχαίους, αλλά ελευθερώνοντας μέσα μας την αλήθεια της και την ομορφιά της.

Μας αφορά το έργο του Χαίλντερλιν

Η αγνότητα της ζωής του, ο αγώνας του να ανέβει την υψηλή κλίμακα της τέχνης μας λέει πως τέχνη δεν είναι απλώς και μόνο δεξιοτεχνία και επίδειξη ικανοτήτων, αλλά πρώτιστα ήθος, χαρακτήρας και αθωότητα. Αληθινή τέχνη είναι η νίκη και ο θρίαμβος πάνω στα φθοροποιά πάθη και στα ταπεινά ένστικτα που μπορούν, εάν κυριαρχήσουν μέσα μας, να μας καταβαραθρώσουν.

Ύμνησε τη Φύση όχι με φυσιολατρική διάθεση, αλλά με βαθύτητα στοχασμού. Με πολλούς τρόπους μας λέει πως το απώτερο θεμέλιο τής ζωής πάνω στη Γη είναι η Φύση, αυτήν που τους τελευταίους αιώνες απομυζούμε και εκμεταλλευόμαστε ασύστολα. Μάς λέει ακόμα με πολλούς τρόπους πως αυτή τη ζωή αξίζει να τη ζήσει κανείς με υψηλό και αγέρωχο φρόνημα, με την ομορφιά τής αλήθειας και την αλήθεια της ομορφιάς. Πως η αρμόζουσα στάση είναι η πνευματική στάση όχι σαν ομφαλοσκοπία, αλλά σαν τρόπος ζωής, ως διαρκής επιμέλεια του εαυτού μας, ως αυτοέλεγχος και αυτοκυριαρχία.

Για αυτό μας αφορά, για αυτό μπορεί με την υψηλόφρονη στάση του να αποτελέσει πρότυπο ήθους και χαρακτήρα, υψηλό παράδειγμα ανιδιοτέλειας, σεμνότητας, αφοσίωσης και καλοσύνης. Μέχρι το τέλος της ζωής του υπήρξε ένας ερημίτης στην Ελλάδα, ένας γνήσιος ελληνολάτρης, χωρίς την παραμικρή μιμητική διάθεση ή στείρα αρχαιοπληξία.

Ο κόσμος του ήταν ο ελληνικός κόσμος σαν ένας κόσμος υπερούσιου φωτός και υψηλής ανάτασης. «Έλα, φίλε! στην ανοιχτωσιά», λέει σε ένα ποίημά του. Ο Χαίλντερλιν μας καλεί στην ανοιχτωσιά, στον χώρο εκείνον όπου, εάν αφήσουμε πίσω μας τον αρνητικό μας εαυτό, εάν βάλουμε χαλινό στα πάθη και στις επιθυμίες, μπορούμε να δούμε καθαρά και να εννοήσουμε την ιερότητα της Ζωής και τού Κόσμου.

___________________________________________________________________________

* Ο Θανάσης Λάμπρου είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Από τις εκδόσεις Αρμός κυκλοφορεί το πεζογράφημά του “Φωτεινό κέντρο” και η μετάφρασή του όλων σχεδόν των Ποιημάτων τού Φρήντριχ Χαίλντερλιν (δίγλωσση έκδοση).