Γιατί πρέπει να διαβαστεί το “Τουρκικός Ιμπεριαλισμός και Αποτροπή”
25/02/2022
Γράφει ο Μάριος Ευρυβιάδης *
Θέλω ν’ αρχίσω την παρουσίαση του πονήματος του Βασίλη Φούσκα με αναφορά στον τίτλο. Το πρώτο του ήμισυ: “Τουρκικός Ιμπεριαλισμός”. Εάν ψάξει κανείς στην οποιαδήποτε μηχανή αναζήτησης στο διαδίκτυο, όχι μόνο για τη σημερινή Τουρκία αλλά ακόμη και για την Οσμανλική/Οθωμανική Αυτοκρατορία (imperium), θα δυσκολευθεί να εντοπίσει κάποιο σχετικό τίτλο. Εγώ βρήκα μόνο ένα: Ottoman Imperialism During the Reformation (Carl Max Kortepeter, 1972).
Για όλες τις άλλες αυτοκρατορίες, παλιές ή σύγχρονες, η βιβλιογραφία είναι ανεξάντλητη. Και ο λόγος είναι απλός: ο λόγος ύπαρξης των αυτοκρατοριών είναι ο ιμπεριαλισμός. Είναι η κατάκτηση εδαφών με τη χρήση βίας, είναι η αποικιοκρατία, είναι ο οικονομικός και πολιτικός έλεγχος, καθώς και η εκμετάλλευση. Στη σύγχρονη του μορφή ο ιμπεριαλισμός (ή νεο-ιμπεριαλισμός) είναι ο έλεγχος, ακόμη και κυριαρχία, που αποκτάται με την εξαγωγή κεφαλαίων.
Και βέβαια, το κοινό στοιχείο όλων των αυτοκρατοριών (η απόλυτη εκλογίκευση) παραμένει η “εκπολιτιστική” τους αποστολή. Στην περίπτωση των Οθωμανών η αποστολή είναι ο (σουνιτικός) εξισλαμισμός. Υπάρχει απάντηση, γιατί ο ιμπεριαλισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν χαρακτηρίζεται ως τέτοιος, όπως δηλαδή οι βρετανικός, γαλλικός, ολλανδικός, γερμανικός, βελγικός, αμερικανικός κλπ, αλλά δεν είναι του παρόντος.
Ωστόσο, το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται για τον τουρκικό ιμπεριαλισμό σήμερα. Η Τουρκία είναι ένα κράτος-μέλος του ΝΑΤΟ, ενός διακρατικού “πολιτικο-αμυντικού” οργανισμού, του οποίου το Καταστατικό βασίζεται στις αρχές της Χάρτας των Ηνωμένων Εθνών. Και όμως η νατοϊκή Τουρκία δρα και συμπεριφέρεται ιμπεριαλιστικά. Έχει υπό στρατιωτική κατοχή μεγάλες εδαφικές εκτάσεις σε δύο τουλάχιστον αραβικά κράτη (Συρία και Ιράκ) όπου υλοποιεί εποικισμό μέσω εθνοκάθαρσης.
Τουρκικός ιμπεριαλισμός και ΝΑΤΟ
Από το 1974, επί κεμαλιστών, είχε ήδη κατακτήσει και εποικίσει –μέσω εθνοκάθαρσης– ένα τρίτο των εδαφών ενός άλλου κράτους που σήμερα είναι μέλος της ΕΕ, της Κύπρου, ενώ εξοπλίζει κράτη-παρίες και παρέχει στήριξη σε τρομοκρατικές οργανώσεις. Ακόμα, απειλεί με πόλεμο ένα άλλο μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, την Ελλάδα. Και όμως σχεδόν κανείς δεν χαρακτηρίζει τη νατοϊκή Τουρκία ως ιμπεριαλιστική περιφερειακή (sub imperialist) δύναμη. Η εξήγηση ονομάζεται ΝΑΤΟ. Το ΝΑΤΟ ήταν και παραμένει ο enabler του τουρκικού ιμπεριαλισμού, ακόμα και όταν τουρκικές στρατιωτικές επεμβάσεις δεν λαμβάνουν χώρα υπό νατοϊκή αιγίδα. Το ΝΑΤΟ θα ακύρωνε τον εαυτόν εάν χαρακτήριζε ένα μέλος του ως ιμπεριαλιστικό.
Το βιβλίο του Φούσκα αφορά στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η πολιτική της Τουρκίας έναντι Ελλάδας και Κύπρου είναι ιμπεριαλιστική, δίνει απαντήσεις ως προς τους λόγους και καταθέτει προτάσεις για την αντιμετώπιση του τουρκικού ιμπεριαλισμού. Κατά τον Φούσκα, αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω μιας αποτελεσματικής αποτρεπτικής στρατηγικής, την οποία όμως αδυνατούν να οικοδομήσουν και να υλοποιήσουν οι υφιστάμενες ετερόφωτες ελληνικές ελίτ. Ο συγγραφέας τεκμηριώνει γιατί η σημερινή Τουρκία συμπεριφέρεται ιμπεριαλιστικά στην περιφέρειά της ενώ, στον αντίποδα, η Ελλάδα όχι μόνο δεν είναι ιμπεριαλιστικό κράτος, όπως κάποιοι υποστηρίζουν, αλλά αντίθετα παραμένει οικονομικά εξαρτώμενο και άβουλο.
Ο συγγραφέας εξαγάγει τα συμπεράσματα του μέσω μιας πρωτότυπης και εξαιρετικής διεπιστημονικής μελέτης, συγκρίνοντας την ανάπτυξη του τουρκικού και ελληνικού καπιταλισμού. Στην περίπτωση της Τουρκίας συμπεραίνει πως ο τουρκικός καπιταλισμός αναπτύχθηκε ιδιόρρυθμα μεν, αλλά με μια σχετική αυτονομία και γιγαντώθηκε (G-20) επί Ερντογάν. Η συνθήκη αυτή επέτρεψε στην Τουρκία να εξαγάγει κεφάλαια και ισχύ, να έχει πολιτική αυτονομία και να λειτουργεί ως ιμπεριαλιστική περιφερειακή δύναμη.
Μεταπρατικός ο ελληνικός καπιταλισμός
Αντίθετα, ο ελληνικός καπιταλισμός παρέμεινε στη αρχική του μορφή, δηλαδή μεταπρατικός. Η συνθήκη αυτή βόλευε διαδοχικές ελληνικές ελίτ που πλούτιζαν διαχειρίζοντας την ελληνική οικονομία (π.χ. εφοπλιστικό κεφάλαιο) αλλά ανέκαθεν εξαρτώμενες από το διεθνές κεφάλαιο. Και το χειρότερο, οι ελληνικές ελίτ δεν επεδίωξαν, παρά μόνο αποσπασματικά και αναποτελεσματικά, να αποκτήσουν πολιτική αυτονομία, ώστε να είναι σε θέσει να αντιμετωπίσουν μια επεκτατική Τουρκία. Ο επεκτατισμός-ιμπεριαλισμός της Άγκυρας παρεμπιπτόντως –και όπως τεκμηριώνεται στο βιβλίο– δεν είναι μόνο “ισλαμιστικός” αλλά και εξόχως “κεμαλικός”. Το βιβλίο έχει σημασία να μελετηθεί ενδελεχώς.
Γιατί –ρωτάει ο συγγραφέας– όλες οι ελληνικές πολιτικές ελίτ στην ιστορία, σε καίρια αμυντικά και οικονομικά θέματα, δεν μπορούν να υπεραμυνθούν των λαϊκών-εθνικών συμφερόντων; Γιατί υποχωρούν; Γιατί είναι ενδοτικές σε έξωθεν πιέσεις; Ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι υπάρχουν αυτό που ονομάζει “δομικοί περιορισμοί” (constraints), οι οποίοι εμποδίζουν την ελευθερία δράσης των πολιτικών κομμάτων, ειδικά όταν είναι σε υπεύθυνες κυβερνητικές θέσεις. Όσο πιο αδύνατο το κράτος και η οικονομία του, τόσο και πιο μεγάλοι οι περιορισμοί από τους οποίους δεσμεύεται. Έτσι, η Ελλάδα, μία χώρα εξαρτημένη και δυναστευόμενη για σειρά από λόγους που αποδεικνύει ο συγγραφέας, υπόκειται σε τεράστιους περιορισμούς, ειδικά σε ζητήματα οικονομικής-νομισματικής και αμυντικής πολιτικής.
Ο συγγραφέας, μέσα από μία περιεκτική ιστορική και συγκριτική παρουσίαση, δείχνει γιατί η Ελλάδα είχε κράτος το 1830, ενώ πολύ περισσότερο ανεπτυγμένες καπιταλιστικές ευρωπαϊκές περιοχές, όπως της Γερμανίας και της Ιταλίας, απέκτησαν κρατική-εθνική οντότητα 30 και 40 έτη μετά. Ενδιαφέρον εδώ έχει η προσέγγιση του βιβλίου για το ρόλο της Ρωσίας και του Καποδίστρια, καθώς και τη γεωπολιτική αξία που προσέδιδε στην Ελλάδα τόσο ο αγγλικός όσο και ο ρωσικός παράγοντας στην Ανατολική Μεσόγειο.
Μη ευρωκεντρική μεθοδολογία
Πιστεύω, το πιο σημαντικό σημείο που πρέπει να τονιστεί εδώ είναι η σημασία που δίνει ο συγγραφέας στο εσωτερικό μέτωπο του αγώνα για την ανεξαρτησία, όπου εμπλέκει το εθνοτικό-θρησκευτικό με το ταξικό στοιχείο με μία ζωντανή ανάλυση, εξηγώντας γιατί πολλές φορές Έλληνες πολεμούσαν εναντίον των Ελλήνων. Σ’ αυτή τη συνάφεια, το βιβλίο αποδομεί επιχειρήματα όπως, για παράδειγμα, ότι η Επανάσταση του 1821 ήταν αστική κι ότι το ελληνικό κράτος ήταν καπιταλιστικό και, εξ ορισμού, ιμπεριαλιστικό, ενώ φέρνει στο φως πολιτισμικά στοιχεία συνέχειας του ελληνικού έθνους μεταξύ της αρχαίας Ελλάδας, του Βυζαντίου και της νεωτερικής εποχής. Ο Φούσκας τοποθετεί αυτή τη συζήτηση σε ένα μη-ευρωκεντρικό μεθοδολογικό πλαίσιο, το οποίο είναι άλλη μία καινοτομία του βιβλίου.
Στο τρίτο δοκίμιο η μελέτη φέρνει στο φως στοιχεία μάλλον άγνωστα στο ελληνικό κοινό και στην ελληνική Αριστερά: για παράδειγμα, θέλοντας να δείξει το πόσο ρεαλιστής ήταν ο Λένιν στις αποφάσεις του από θέσεις εξουσίας, ο συγγραφέας παραθέτει στοιχεία, δείχνοντας πως οι κεμαλιστές δολοφόνησαν όλη την ηγετική μερίδα του τουρκικού Κομμουνιστικού Κόμματος, κάτι που το γνώριζε ο Λένιν και, παρόλα αυτά συνέχισε και ενδυνάμωσε τη συνεργασία της Σοβιετικής Ένωσης με τους κεμαλιστές στην απώθηση του ελληνικού στρατού που, εν τω μεταξύ, είχε φτάσει στο Σαγγάριο.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το τρίτο δοκίμιο και από μία άλλη άποψη, λόγω της σύγκρισης που επιχειρείται μεταξύ του ελληνικού και τουρκικού καπιταλισμού την τελευταία εικοσαετία. Εδώ, ο συγγραφέας καταρρίπτει το μύθο της κρίσης της τουρκικής οικονομίας, αποδεικνύει τον βαθειά μεταπρατικό και εξαρτημένο χαρακτήρα της ελληνικής οικονομίας και δείχνει γιατί η Τουρκία είναι μία περιφερειακή ιμπεριαλιστική χώρα, εφόσον εξάγει τόσο μεγάλο κεφάλαιο όσο και ισχύ.
Η ανάλυση του τουρκικού καπιταλισμού στις διεθνείς του διαστάσεις παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον γιατί δείχνει με στοιχεία τους μακρο-οικονομικούς δείκτες ανάπτυξης της Τουρκίας από το 2000 μέχρι σήμερα και την ενσωμάτωση των τουρκικών μεγάλων ομίλων στο παγκόσμιο καπιταλισμό. Έτσι εξηγείται και η πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Ο Φούσκας δεν έχει καμμία αυταπάτη: το καθεστώς Ερντογάν συνέχισε το έργο των κεμαλικών και η ιμπεριαλιστική πολιτική του θα είναι η ίδια και θα επαυξηθεί και χωρίς τον Ερντογάν.
Ο “διάλογος” Κονδύλη-Νταβούτογλου
Το τέταρτο δοκίμιο, στο οποίο πρέπει να ενσκύψουν οι ιθύνοντες της ελληνικής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής σε Ελλάδα και Κυπριακή Δημοκρατία, αφορά το θέμα της ελληνικής αποτροπής απέναντι στον τουρκικό περιφερειακό ιμπεριαλισμό. Αυτό ο Φούσκας το κάνει μέσω ενός εμπνευσμένου “φαντασιακού” διαλόγου που αναπτύσσει μεταξύ του Αχμέτ Νταβούτογλου και του Παναγιώτη Κονδύλη.
Μέσω αυτού απαντάει στα καίρια ερωτήματα για το τι πρέπει να κάνει η Ελλάδα, προκειμένου να δρομολογήσει ένα άλλο αναπτυξιακό κοινωνικο-οικονομικό πρότυπο, καθώς και μία αξιόπιστη αποτροπή ενάντια στη τουρκική επιθετικότητα σε Αιγαίο, Θράκη, Κύπρο. Χρειάζεται –θα πει– νέο πρότυπο οικονομικής ανάπτυξης και οργάνωσης της εθνικής οικονομίας και του κράτους, ανεξάρτητη αμυντική βιομηχανία, λαϊκή ενότητα σε πατριωτική (όχι εθνικιστική) βάση, αντι-ιμπεριαλιστική κατεύθυνση και πολυδιάστατη-υβριδική εξωτερική και πολιτιστική διπλωματία εκκινώντας ένα νέο διάλογο μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Χρειάζεται, τέλος, η γνώση εκ μέρους της Άγκυρας ότι η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να καταφέρει ένα πρώτο αποφασιστικό μαζικό πλήγμα στην Τουρκία, απονευρώνοντας κάθε επιθετική της δυνατότητα σε Ελλάδα και Κυπριακή Δημοκρατία. Κι όλα αυτά –θα μας πει το βιβλίο– μπορούν να γίνουν όταν δημιουργηθεί μία νέα πολιτική τάξη ανθρώπων που είναι σε θέση να ασκήσουν στη πράξη μία “σοσιαλιστική πολιτική των ορίων”, διότι μόνο αυτή η πολιτική μπορεί να επεκτείνει ρεαλιστικά τα όρια της ελευθερίας δράσης που θέτουν οι δομικοί περιορισμοί. Ο Φούσκας δεν κρύβει τους Έλληνες πολιτικούς που θαυμάζει, διότι αυτοί είχαν την ικανότητα να κάνουν –κατά τη γνώμη του– μία τέτοια πολιτική των ορίων: πρόκειται για τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και τον Ανδρέα Γ. Παπανδρέου.
* Ο Μάριος Ευρυβιάδης είναι καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις στην Πάφο της Κύπρου.
