Η αυτονομία της ηθικής και η μορφή της ενοχής

του Μάκη Ανδρονόπουλου  – 

Η εξαιρετική έκδοση του πρώτου έργου των τριών ηθικών έργων του Ιμμάνουελ Καντ (1724-1804) Θεμελίωση της Μεταφυσικής των Ηθών (1785) σε μετάφραση, σχόλια και επίμετρο του καθηγητή Φιλοσοφίας Κώστα Ανδρουλιδάκη από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ανεβάζει τον πήχη των μεταφράσεων του καντιανού έργου και ταυτόχρονα διευρύνει τη μελέτη του.

Η Θεμελίωση της Μεταφυσικής των Ηθών αναπτύσσει μιαν εντελώς πρωτοποριακή και μάλλον αξεπέραστη μέχρι τώρα ηθική φιλοσοφία, η οποία δεν αποβλέπει στην ατομική εγωιστική ευτυχία, αλλά στο να γίνει ο άνθρωπος ενεργητικά άξιος της ευδαιμονίας και της ανθρώπινης φύσης. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ηθικής αυτής είναι ότι στηρίζεται στον Ορθό Λόγο. Δεν ασχολείται με το τι κάνουν πράγματι οι άνθρωποι, αλλά με το ηθικά εύλογο και τις αληθινές αξίες, ανεξάρτητα από την κυρίαρχη, συμβατική ή κατεστημένη ηθική.

Θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει την ηθική αυτή σε έναν βασικό κανόνα: «πράττε έλλογα», ή «πράττε ως έλλογο ον» είτε (σε φανερή ομοιότητα με την στωική ηθική): «να ζεις σύμφωνα με τον ορθό Λόγο και την φύση». Εισάγει μιαν απολύτως νέα έννοια της ελευθερίας ως ανεξαρτησίας από την φυσική και κάθε άλλη αναγκαιότητα (συμπεριλαμβανομένης ιδίως της κοινωνικής και ψυχικής), ως αυτονομίας και ως αυτενέργειας. Συνάμα δεν παραβλέπει ότι απευθύνεται σε ανθρώπους, δηλαδή σε πεπερασμένα, ατελή, εύθραυστα (και απλώς δυνάμει έλλογα) όντα που εξαρτώνται από πλήθος αναγκών.

Το βιβλίο παρουσιάστηκε στις 6 Φεβρουαρίου στο Μουσείο Μπενάκη, από τους Αντώνη Χατζημωυσή, Αναπληρωτή Καθηγητή Σύγχρονης Φιλοσοφίας, Γιώργο Ξηροπαΐδη, Καθηγητή Ιστορίας Φιλοσοφικών και Αισθητικών Ιδεών, ενώ εξηγήσεις και σχόλια για τη μετάφρασή του έδωσε και ο ίδιος ο μεταφραστής Κώστας Ανδρουλιδάκης.

Και οι δύο σχολιαστές απέδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην προσπάθεια του Καντ να απεγκλωβίσει την ανθρώπινη ηθικότητα από τον θείο νόμο. Ο μεν Χατζημωυσής τόνισε την σημασία που απέδιδε ο Καντ στην αυτενέργεια του ενεργού υποκείμενου και στις αξιακές δεσμεύσεις που αναλαμβάνει, όπως η αξιοπρέπεια, ο σεβασμός και η αυτονομία απέναντι στον δρώντα εαυτό του. Μέσα από αυτές διαμορφώνεται μια διαδικασία ενδοσκόπησης και αυτογνωσίας. Η ηθική πεποίθηση χτίζεται.

Η διαφορά με τον Ρουσώ

Ο Ξηροπαίδης στάθηκε ιδιαίτερα σε μια αντιπαραβολή της ιδέας της ελευθερίας και της αυτονομίας στον Καντ με εκείνη του Ρουσώ. Ο Ρουσώ θεωρεί ότι οι νόμοι θεσπίζονται σε καθεστώς ελευθερίας από τους πολίτες, και πως πρόκειται για μια έλλογη θεμελίωση του ενεργήματος. Αντίθετα, ο Καντ μοιάζει να συμφωνεί, αλλά θεωρεί ότι έτσι, προκύπτει εξωτερική ετερονομία, γιατί το υποκείμενο είναι υποχρεωμένο για να δικαιολογήσει την πράξη του να επικαλεστεί εξωτερικά κριτήρια.

Ο Καντ προτιμά να γίνει το ίδιο το υποκείμενο ο νόμος, ώστε να διασφαλιστεί η αυτονομία, μέσα από μια αυτοδιάπλαση του εαυτού, μια ιδιοποίηση του θεϊκού νόμου και εν τέλει η πραγμάτωση του εαυτού. Έτσι μέσα σε αυτό τον ανατρεπτικό νεωτερικό λόγο, κατ΄ εμάς, αναπτύσσεται η ενοχή του σύγχρονου ανθρώπου. Με τη Θεμελίωση ο Καντ μεταφέρει την ενοχή από την θεία βούληση και τα μυστήρια του έργου του θεού στον άνθρωπο που δρα μέσα στη φύση και την κοινωνία ως πρόσωπο αυτοπροσδιοριζόμενο και αυτόνομο.

Η μεταφορά αυτή της ευθύνης θα έχει έκτοτε καταλυτική σημασία στην διαμόρφωση της φιλοσοφίας, της πολιτικής και των ιδεών. Αφ΄ ενός με την ανάδυση του Κράτους ως ηθικού θεσμού, την εδραίωση της έννοιας του καθήκοντος, του πεπρωμένου και άλλων θεμελιακών εννοιών του γερμανικού ιδεαλισμού και του ρομαντισμού, απότοκο των οποίων ήταν ο ναζισμός. Αφ΄ ετέρου, η μεταφορά της ευθύνης στο άτομο άνοιξε τον δρόμο για την ανάπτυξη των σοσιαλιστικών και αναρχικών ιδεών και προγραμμάτων, αλλά και στην φροϋδική ψυχανάλυση.

Κλείνοντας ανθολογούμε ορισμένες σκέψεις του Καντ για την αυτονομία, που περιστρέφονται γύρω από την περίφημη κατηγορική προσταγή του: «Πράττε μόνο σύμφωνα με τον γνώμονα εκείνο με τον οποίο μπορείς συγχρόνως να θέλεις να γίνει καθολικός νόμος» που στην ουσία σημαίνει «μην κάνεις κάτι που δεν θες να σου κάνουν οι άλλοι».

• «Πράγματι, το έλλογο ον δεν έχει κάποια αξία παρά μόνον εκείνη που του προσδίδει ο ηθικός νόμος».
• «Η αυτονομία είναι συνεπώς ο λόγος, το θεμέλιο, της αξιοπρέπειας της ανθρώπινης και κάθε έλλογης φύσης».
• «Μολονότι θεωρούμε την έννοια του καθήκοντος ως υποταγή στο νόμο, εντούτοις την αντιλαμβανόμαστε συγχρόνως και ως μια ορισμένη περιωπή και αξιοπρέπεια στο πρόσωπο εκείνου που εκπληρώνει όλα τα καθήκοντά του».

Κάπως έτσι, το ζήτημα στην ηθική φιλοσοφία δεν είναι πια η σχέση της ηθικής με τον ορθό λόγο, αλλά η καυτηρίαση της ενοχής, ώστε να υλοποιηθεί το καντιανό ιδεώδες.