Η άγνωστη αρχιτεκτονική οδύσσεια του Πανεπιστημίου Αθηνών

Φέτος συμπληρώνονται διακόσια είκοσι τρία χρόνια από τη γέννηση και εκατόν ογδόντα από τον θάνατο του Δανού αρχιτέκτονα του κτηρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών Christian Hansen. O αρχιτέκτων Λύσανδρος Καυταν[τ]ζόγλου (1811-1885) εξέδωσε στην Αθήνα το 1865 τευχίδιο με τίτλο “Καλλιτεχνική εξέτασις των κατά την αποπεράτωσιν και ανακαίνισιν του Εθνικού Πανεπιστημίου έργων του πρώην Πρυτάνεως Κωνσταντίνου Φρεαρίτου”.

Τα έσοδα από την πώληση του εντύπου θα προορίζονταν για την εν Αθήναις Ελεήμονα Εταιρεία. Το κείμενο αναφέρεται λεπτομερώς στην ετήσια πρυτανική λογοδοσία του Φρεαρίτη το 1863-64 στη νεόδμητη και νεοκόσμητη αίθουσα του μεσοδόμου του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Πίσω από τον Φρεαρίτη, κατηγορείται ο αρχιτέκτων, αντίτεχνος του Καυταντζόγλου, Αναστάσιος Θεοφιλάς (1827-1901). Εταίρος της καλλιτεχνικής Ακαδημίας του Αγίου Λουκά στη Ρώμη, της Βασιλικής Ακαδημίας των Βρετανών αρχιτεκτόνων στο Λονδίνο, των καλλιτεχνικών Ακαδημιών του Μιλάνου, της Μπολόνιας και της Πάρμας και αντεπιστέλλων εταίρος του αρχαιολογικού καθιδρύματος στη Ρώμη, ο Καυταντζόγλου ελέγχει τα σχετικά με τη διακόσμηση και την αποπεράτωση του κτηρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Βύρωνος Κοντόπουλου, Κωνσταντίνος Φρεαρίτης, 1903, ελαιογραφία, Πολιτιστικό Κέντρο – Εντευκτήριο Πανεπιστημίου Αθηνών (Κτήριο Κωστής Παλαμάς).

Είχε έναν επιπλέον λόγο να προβεί σε αυτόν τον έλεγχο, αφού δεν είχε κληθεί από τον συγκεκριμένο Πρύτανη να παραστεί, πράγμα το οποίο έκαναν οι προκάτοχοί του, χωρίς να παραλείπουν να εκφράζουν τις ευχαριστίες τους προς τον Καυταντζόγλου για τις αρχιτεκτονικές υπηρεσίες που εκείνος παρείχε αμισθί στο Πανεπιστήμιο και στις ιδιόκτητες οικίες του.

Με πανεπιστημιακές σπουδές, μετά από την Αθήνα, στη Βόννη και στη Χαϊδελβέργη ως υπότροφος του ελληνικού κράτους, ο Κωνσταντίνος Φρεαρίτης (1819-1902) ίδρυσε την Πανεπιστημιακή Φάλαγγα, ένοπλη φοιτητική συσσωμάτωση που είχε ως προορισμό της την επιβολή, από κοινού με την Εθνοφυλακή, της τάξεως στην Αθήνα μετά την έξωση του βασιλιά Όθωνα το 1862.

Πάνου Αραβαντινού, Αξιωματικοί της Εθνοφυλακής και της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας, π. 1910, υδατογραφία τυπωμένη σε επιστολικό δελτάριο.

Υπήρξε ακόμα επικεφαλής της οργάνωσης Εθνικός Δεσμός. Διορίστηκε καθηγητής των Εισηγήσεων και της Ιστορίας του Ρωμαϊκού Δικαίου στη Νομική Σχολή, όπου δίδαξε και Εκκλησιαστικό Δίκαιο, χρημάτισε Πρόεδρος του Αρείου Πάγου, έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος και του Νομισματικού Μουσείου, μέλος της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και βασιλικός επίτροπος στην Εθνική Τράπεζα Ελλάδος και στην Ιερά Σύνοδο.

Καπηλική και βάναυση επισκευή

Επικαλούμενος την έκδοση για το κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών στη Βιέννη το 1851, όπου προβαλλόταν η αρχαία ιωνική αρχιτεκτονική και η “πολυχρωματία” που είχε εφαρμόσει ο Hansen, ο Καυταντζόγλου σε επίσκεψη με ξένο αρχιτέκτονα, φίλο φίλων του συναδέλφων, διαπιστώνει κακοτεχνίες από τη στέγη έως τον στερεοβάτη του κτηρίου. Σημειώνει την έλλειψη αλεξικεραύνων, για τα οποία είχαν εκπονηθεί μελέτες και είχαν προβλεφθεί δαπάνες, την κάλυψη του φρέατος με το λιθόστρωτο, τη μη αντικατάσταση των συρμάτων και των κεραμιδιών, την αφαίρεση του εξωραϊσμού της στέγης με την παράλειψη ορθοκεράμων, την κολόβωση των γωνιαίων ακρωτηρίων, τον άτεχνο τρίποδα στη στέγη.

Στη συνέχεια προχωρεί στη στοά, που τη σχεδίασε ο Hansen μιμούμενος την Ποικίλη Στοά. Υπενθυμίζει ότι διατέθηκαν 154.915,97 για την τελειοποίηση της διακόσμησης του Πανεπιστημίου, αναρωτιέται πού βρίσκονται τα εικονογραφικά θέματα της έκδοσης του 1851 με τις πενήντα χαλκογραφίες:

Οι παραστάσεις της Αθηνάς, του Προμηθέα, του Σωκράτη που συνδιαλέγεται για την αθανασία της ψυχής, του Πλάτωνα που διδάσκει το καλό, του Αριστοτέλη που ερευνά τα της φύσεως, του Μεγάλου Αλεξάνδρου που φροντίζει για την πρόοδο της φυσικής επιστήμης· πού είναι οι Αλεξανδρινοί σοφοί, ο σύλλογος των Βυζαντινών λογίων προσφύγων στην Ιταλία, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, ο Θεόδωρος Γαζής και ο Ιανός Λάσκαρις, οι μορφές όσων συντέλεσαν στα χρόνια της δουλείας για την παιδεία των Ελλήνων, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων, ο λόρδος Γκίλφορντ, ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Δημήτριος Γαλανός, ο Ρήγας Φεραίος, ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης; Τη θέση εναργών, ζωντανών διδασκαλιών πήρε έτσι δίσκος ρολογιού που παρομοιάζεται με φρεάτιο ανοιγμένο!

Νικηφόρου Λύτρα, Λύσανδρος Καυταντζόγλου, 1885-86, ελαιογραφία, Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου.

Αυθαίρετες παρεμβάσεις

Ο λόγος περνάει κατόπιν στις δύο σιδερένιες κιγκλιδωτές θύρες που διακόπτουν απότομα τη στοά, χωρίς να συνδέονται αρμονικά με τη μεγάλη πύλη που προϋπήρχε, ενώ προβλήθηκαν ιδιαιτέρως στη λογοδοσία, καθώς θα έσωζαν το Πανεπιστήμιο από τους κακούργους… Σειρά παίρνουν στην κριτική του Καυταντζόγλου οι αναθηματικές επιγραφές με υδρόχρωμα και με χρυσόκολλα, κατάλληλες για εφήμερες οικοδομές και για εμπορικά καταστήματα, οι οποίες μάλιστα τοποθετήθηκαν σε δευτερεύουσα και κάπως κρυμμένη θέση, κάτω από τη στοά.

Καμία στήλη σε πεντελικό μάρμαρο με έκφραση ευχαριστιών για τους ευεργέτες του κτηρίου δεν προβλέφθηκε να ανιδρυθεί μπροστά στα Προπύλαια, ούτε αναθηματικές στήλες που προσδιόριζε ο Hansen να μπουν δεξιά και αριστερά των Προπυλαίων, στα κενά επίπεδα της πρόσοψης, ούτε και τα αγάλματα του Περικλή και του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Καυταντζόγλου εντοπίζει και άλλες στήλες κακόζηλες και ατελείς που δεν συνάδουν προς την έκδοση του σχεδίου του Hansen το 1851.

Οι τετράπλευρες στήλες με ανδριάντες που τις είχε σχεδιάσει ο Hansen μετατράπηκαν σε μία στήλη, η οποία μετασχηματίστηκε σε δύο μικρότερες στήλες, εντοιχισμένες, ασύμμετρες και δυσανάλογες, οι οποίες σχολιάστηκαν προσφυώς από φοιτητή που κατέβαινε τη σκάλα και διάβασε τα σκαλισμένα ονόματα των ευεργετών σαν απλά σήματα μικρότητας και ποταπότητάς μας στον ναό της φιλοσοφίας.

Επισκεπτήριο του Christian Hansen στην Κοπεγχάγη με το κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών (φωτ. Χρύσανθου Χρήστου, "Η ζωοφόρος των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών", Ακαδημία Αθηνών – Γραφείο Έρευνας Νεοελληνικής Τέχνης, Αθήνα 2005).

Ο Καυταντζόγλου θεωρεί ότι η μη ανίδρυση της στήλης των ευεργετών οφείλεται στο ότι δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί η αποπεράτωση της πλατείας και του κτηρίου του Πανεπιστημίου, καθώς οι στήλες αυτές συνιστούν το ύστατο έργο κάθε οικοδομής, η υλοποίηση της οποίας στηρίζεται σε συνδρομές. Θα επανέλθουμε με ανάρτησή μας για τον αυστηρό αντιρρητικό λόγο του Λύσανδρου Καυταντζόγλου σχετικά με τη μεγάλη αίθουσα του Πανεπιστημίου Αθηνών και με τον εσωτερικό διάκοσμό της, καθώς και για άλλες ελλείψεις που στιγματίζει στο μέγαρο.