Η αμφίθυμη στάση των αρχαίων Ελλήνων απέναντι στον θεό Άρη

Πατρίδα του Άρη ήταν η Θράκη (πρβλ. Ιλιάδα Ν 301) όπου λατρευόταν στα ιστορικά χρόνια παράλληλα με τον Διόνυσο και την Άρτεμη.

Στη συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων τόσο οι αδάμαστες περιοχές όσο και οι λαοί της Θράκης συνδέονταν με την αγριότητα και την έκσταση (είτε αυτή ήταν πολεμική είτε διονυσιακή). Η επική χρήση του ονόματος και των παραγώγων επιθέτων ἄρειος, ἀρήιος (πολεμικός, φιλοπόλεμος, πολεμιστής, δυνατός) συχνά αποδίδει τη φρενίτιδα της μάχης και την έκσταση του πολεμιστή.

Επομένως, η θρακική καταγωγή του θεού σηματοδοτεί την θέση του έξω από τον εύτακτο κόσμο της ελληνικής πόλης. Το όνομα Ἄρης (αιολικά Ἄρευς) δείχνει να είναι ξένο, παρά τις προσπάθειες των μελετητών να το ετυμολογήσουν από τα ελληνικά· η σύνδεσή του με το ἀρή (καταστροφή, συμφορά) θεωρείται αληθοφανής.

Ο Όμηρος δεν εγκωμιάζει τον πόλεμο καθαυτόν, αλλά την πολεμική ανδρεία. Αφενός περιγράφει στην Ιλιάδα τα δεινά του πολέμου, αφετέρου παρωδεί τον Άρη, παρουσιάζοντάς τον να λαβώνεται άσχημα από τον θνητό Διομήδη, να ουρλιάζει από πόνο και να υποχωρεί, πετώντας στον Όλυμπο. Βάζει ακόμη τον Δία να αποπαίρνει με άσχημο τρόπο τον γιο του, αποκαλώντας τον ως τον πιο μισητό από όλους τους θεούς, επειδή αγαπά διαρκώς τις έριδες και τους σκοτωμούς (Ιλιάδα Ε 846 κ.ε.).

Άρης και Αθηνά

Αγεφύρωτο χάσμα υπάρχει μεταξύ του αιμοβόρου Άρη και της μυαλωμένης Αθηνάς, η οποία αποτελεί τον νου του Δία, καθώς γεννήθηκε πάνοπλη από το κεφάλι του υψίστου θεού. Ο Όμηρος δεν παύει να φέρνει διαρκώς τα δύο αδέλφια σε σφοδρή αντιπαράθεση μεταξύ τους, με τον Άρη να εξευτελίζεται και να ηττάται (Ο 113 κ.ε., Φ 391 κ.ε.). Όπως στην Ιλιάδα ο Διομήδης με τη βοήθεια της Αθηνάς πληγώνει άσχημα τον Άρη (Ε 855 κ.ε.), έτσι και ο Ηρακλής με τη βοήθεια της ίδιας θεάς τραυματίζει τον θεό του πολέμου όταν αυτός σπεύδει να βοηθήσει τον γιο του Κύκνο (Ησιόδου Ασπίς 443 κ.ε.).

Ο Όμηρος παραθέτει ένα ακόμη κωμικό επεισόδιο με τον Άρη: κάποτε οι Αλωάδες γίγαντες Ώτος και Εφιάλτης κατάφεραν να τον κλείσουν αλυσοδεμένο μέσα σε ένα χάλκινο πιθάρι για δεκατρείς ολόκληρους μήνες. Ο θεός είχε εντελώς εξαντληθεί όταν η μητριά των Αλωάδων Ηερίβοια μαρτύρησε στον Ερμή το μέρος όπου βρισκόταν φυλακισμένος ο αδελφός του (Ε 385 κ.ε.).

Παρ’ όλ’ αυτά, κάθε γενναίος πολεμιστής αποκαλείται στην Ιλιάδα “βλαστάρι του Άρη” και οι Δαναοί “ακόλουθοί του”· γενικώς οι Αχαιοί και ειδικώς ο Αχιλλέας, ο Λυκομήδης, κυρίως ο Μενέλαος χαρακτηρίζονται ως ἀρηΐφιλοι ή ἀρήιοι (αγαπητοί στον Άρη, φιλοπόλεμοι, Β 110, 540, 788, Γ 21, 339, κ.λπ.). Επομένως, δεν σφάλλει κανείς εάν με δυο λόγια σχολιάσει ότι ο δημιουργός της Ιλιάδας έχει αποτυπώσει στο έπος του την αμφιθυμία που διαπερνούσε τους Έλληνες των ιστορικών χρόνων σχετικά με τον πόλεμο: από τη μια τον απεχθάνονταν, από την άλλη υπερηφανεύονταν για ανδρεία κατορθώματα. Αξίζει ακόμη να θυμηθεί κανείς τη δυνατή αισχύλεια εικόνα του αργυραμοιβού Άρη, ο οποίος στήνει τη ζυγαριά του στο πεδίο της μάχης, ανταλλάσσοντας τα ανδρικά κορμιά με λίγη στάχτη (Αγαμέμνων 438 κ.ε.).

Εραστής της Αφροδίτης

Παιδιά του πολεμικού θεού είναι ο Δεῖμος και ο Φόβος (δηλ. οι προσωποποιήσεις του τρόμου και της φυγής μπροστά στον εχθρό). Στη μάχη τον συντροφεύουν η Έριδα και η Ενυώ (πολεμική θεότητα ανατολικής προέλευσης). Την πατρότητά του διεκδικούν και οι τρομερές Αμαζόνες. Άνομοι, βίαιοι και αιμοβόροι βασιλιάδες παρουσιάζονται ως γιοι του, όπως ο Οινόμαος από την Ολυμπία, ο θρακιώτης Διομήδης (γνωστός για τα ανθρωποφάγα άλογά του), ο απάνθρωπος ληστής Κύκνος και ο ασεβής Φλεγύας (< φλέγω), επικεφαλής του ομώνυμου θεσσαλικού, άγριου φύλου.

Ο Άρης είναι εραστής της Αφροδίτης, της οποίας ο ερωτισμός έχει τη δύναμη να ανατρέψει την τάξη μιας πόλης. Σύμφωνα με τον λυρικό ποιητή Σιμωνίδη (απ. 575 PMG), από την ένωσή τους προέκυψε ο Έρως, το άσπλαχνο και πανούργο παιδί της θεάς και του δολερού Άρη. Μοιάζει, λοιπόν, να αποτελεί πανάρχαια δοξασία ότι ο πόλεμος και ο έρωτας συναντώνται. Άλλες φορές όταν το άγριο και δυνατό (όπως ο Άρης) σμίξει με το τρυφερό και ήμερο (όπως η Αφροδίτη), γεννιέται στον κόσμο η αρμονία (Ἁρμονία, Ησιόδου Θεογονία 933-7, 975, Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη 3.25). Και δεν είναι τυχαίο που η Αρμονία παντρεύτηκε τον βασιλιά Κάδμο ή Κάσσμο (σύμφωνα με επιγραφή αγγείου), καθώς οι Θηβαίοι ταύτιζαν το όνομά του με τη λέξη κόσμος (δηλαδή τάξη).

Στην αρχαϊκή εποχή και σε πρώιμα στάδια σχηματισμού της πόλης, τότε που μία ισχυρή στρατιωτική δύναμη ήταν αναγκαία, ο θεός του πολέμου ίσως εξέφραζε την ιδρυτική αριστοκρατική κάστα. Τούτο υποδεικνύει ο μύθος του δράκου και των Θηβαίων Σπαρτών, ο οποίος έσπρωξε τον Αισχύλο να αποκαλέσει τον Άρη ως παμπάλαιο κάτοικο της πολυαγαπημένης του Θήβας (Επτά επί Θήβας 105).

“Πόλεμος πατήρ πάντων”

«Ο πόλεμος είναι πατέρας και βασιλιάς όλων· άλλους έκανε θεούς και άλλους ανθρώπους. Και από τους ανθρώπους, άλλους κατέστησε δούλους και άλλους ελεύθερους», λέει ο Ηράκλειτος. Όντως, αφενός οι Ολύμπιοι έγιναν οι κυρίαρχοι του κόσμου μετά τη νικηφόρα σύγκρουσή τους με τους Γίγαντες, αφετέρου ο πόλεμος διαμόρφωσε στην πράξη τους θεσμούς, την κοινωνία και την οικονομία του αρχαιοελληνικού κόσμου. Επιπλέον, ο αινιγματικός Εφέσιος φιλόσοφος υποδεικνύει με την ανωτέρω ρήση ότι μέσα από τη σύγκρουση και τον ανταγωνισμό αντιθέτων δυνάμεων εξασφαλίζεται η αλλαγή και προκύπτουν νέες ισορροπίες στον κόσμο.

Στον ελλαδικό χώρο ο Άρης δεν λατρεύτηκε σε πολλούς τόπους· ούτε κάποια πόλη τον είχε πολιούχο της. Βωμοί και ιερά του μαρτυρούνται σε Τροιζήνα, Αργολίδα, Αρκαδία, Λακωνία, Κρήτη και Θράκη. Στην αγορά της Τεγέας ο θεός απεικονιζόταν σε ανάγλυφη στήλη και λατρευόταν ως γυναικοθοίνας (δηλαδή αυτός που εορτάζεται από γυναίκες), διότι μόνον οι Τεγεάτισσες είχαν δικαίωμα να του προσφέρουν θυσία σε ανάμνηση μιας μεγάλης νίκης τους εναντίον των Σπαρτιατών (Παυσανίας 8.48.4).

Στον αττικό δήμο των Αχαρνών είχε ναό όπου λατρευόταν μαζί με την Αθηνά Αρεία· αυτούς τους δύο θεούς μαζί με την Ενυώ και τον Ενυάλιο επικαλούνταν μεταξύ άλλων ως μάρτυρες οι Αθηναίοι έφηβοι, όταν έδιναν τον γνωστό όρκο. Ο ναός του Άρεως στην αθηναϊκή Αγορά ανεγέρθηκε μόλις την εποχή του Αυγούστου. Μόνον το ρωμαϊκό αντίστοιχο του ελληνικού θεού, δηλαδή ο Mars Ultor (εκδικητής, τιμωρός) του αυτοκράτορα Αυγούστου, μπορούσε να προσφέρει στον Άρη μία τέτοια θέση στο κέντρο της πόλεως των Αθηνών. Στην πρώιμη τέχνη ο Άρης απεικονίζεται ως γενειοφόρος πολεμιστής, αλλά αργότερα προβάλλει γυμνός και νέος ως ετοιμοπόλεμος έφηβος (βλέπε ζωφόρο του Παρθενώνα).