Η ιατρική στην υπηρεσία του κακού

Όταν σκέφτεται κάποιος την απόλυτη έκφραση του Κακού δεν μπορεί να μην αναφερθεί στις θηριωδίες του Β’ Παγκοσμίου πολέμου και φυσικά στο Ολοκαύτωμα. Ωστόσο, πίσω από αυτή τη μηχανή θανάτου, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι υπήρχε μια ακραία ιδεολογία, ο Ναζισμός, και οι άνθρωποι που την υπηρέτησαν, ίσως πολύ πριν εμφανιστεί με εκφραστή της τον Χίτλερ. Το ζήτημα της ευγονικής και της φυλετικής ανωτερότητας απασχολούσε την Ευρώπη και την επιστήμη της ιατρικής, αλλά και της φιλοσοφίας, πολύ πριν γίνει πράξη με την δολοφονία των εκατομμυρίων Εβραίων, αλλά και των ομοφυλοφίλων, των αθίγγανων, των σωματικά αναπήρων και των ψυχικά ασθενών.

Ο όρκος προς τον Ιπποκράτη για το καλό του ανθρώπου δεν εμπόδισε αρκετούς γιατρούς να ενταχθούν στους κύριους μηχανισμούς άσκησης της ναζιστικής εξουσίας και να αποτελέσουν μοχλούς και γρανάζια της. Ως ψυχροί τεχνοκράτες ή γραφειοκράτες, πράττοντας το «καθήκον» τους αλά Άιχμαν, σχεδίασαν και υλοποίησαν τον παραλογισμό της φυλετικής καθαρότητας και δεν δίστασαν και μετά το πέρας του πολέμου να υποστηρίζουν τις θέσεις, αλλά και τις πράξεις τους.

Τα παραπάνω θέματα αποτέλεσαν αφορμή για την δημιουργία δύο έργων άξια προς ανάγνωση και προβληματισμό. Από τη μία η Μαρία Γαβαλά με το βιβλίο της «Κόκκινος Σταυρός» παρουσιάζει την έναρξη των παραπάνω πράξεων, πολύ πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, και από την άλλη ο δημοσιογράφος Olivier Guez με το βιβλίο του «Η εξαφάνιση του Γιόσεφ Μένγκελε» παρουσιάζει τον απόλυτο εκφραστή του Κακού και τη ζωή του μετά το τέλος του πολέμου ως και τον θάνατό του. Με λίγα λόγια τα δύο έργα αποτελούν την αρχή και το τέλος ενός άτυπου κύκλου ζωής των γιατρών που υπηρέτησαν πιστά την ιδεολογία του Γ’ Ράιχ.

Ο Κόκκινος Σταυρός

Ο Κόκκινος Σταυρός (εκδ.Πόλις) είναι ένα πολυφωνικό και πολυεπίπεδο μυθιστόρημα το οποίο κινείται ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Με αφορμή μια επίσκεψή της στην έκθεση «Αιτία θανάτου: Ευθανασία. Συγκαλυμμένη εξόντωση των ψυχικά ασθενών στην εποχή του Ναζισμού», με έργα ζωγραφικής ψυχικά ασθενών, που αποτελούν τμήμα της παγκοσμίως γνωστής Συλλογής Prinzhorn, που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη το 2011, η Γαβαλά δημιουργεί μια νεαρή ελληνογερμανίδα ηρωίδα, η οποία μελετά για τη μεταπτυχιακή της εργασία την καλλιτέχνιδα και ψυχικά ασθενή Μπέρτα Γκέρτρουντ Φλεκ.

Μέσα από πρωτοπρόσωπες αφήγησεις, που εναλλάσσονται χρονικά (παρόν-παρελθόν), παρακολουθούμε την έρευνα που πραγματοποιεί η ηρωίδα μας, Αριάδνη Χόπε, αλλά και τη ζωή τής παραπάνω καλλιτέχνιδος και κυρίως τον εγκλεισμό της σε άσυλο ανιάτων. Στο ίδιο χρονικό πλαίσιο προκαλεί ενδιαφέρον η παρουσία δύο νοσοκόμων, οι οποίες αποτελούν μάρτυρες της κατάστασης που βίωναν και της συμπεριφοράς που αντιμετώπιζαν οι ψυχικά ασθενείς μέχρι και την δολοφονία τους σε θαλάμους αερίων.

Μετά από σχεδόν πενταετή έρευνα η Γαβαλά παραδίδει ένα μυθιστόρημα που ξεπερνά το πλαίσιο των ελληνικών γραμμάτων, γεμάτο από ηθικούς προβληματισμούς, ισχυρές αναφορές στην παγκόσμια κρίση αρχών, ιστορία, πολιτική (σύγχρονη και μη), ανθρωπισμό και πάνω απ’ όλα τέχνη. Μπορούν τα έργα τέχνης να προμηνύουν την εμφάνιση του απόλυτου κακού;

Η εξαφάνιση του Γιόσεφ Μένγκελε

“Η εξαφάνιση του Γιόσεφ Μένγκελε” (εκδ.Κριτική, μτφ.Ευγενία Γραμματικοπούλου) δεν είναι ένα απλό μυθιστόρημα. Όχι μόνο λόγω μορφής, καθώς το στυλ γραφής θυμίζει δημοσιογραφική στήλη, αλλά και λόγω περιεχομένου. Δεν μπορείς να ταυτιστείς με τον ήρωά του, αλλά ούτε και να αισθανθείς λύπη ή οίκτο. Τα μόνα συναισθήματα που γεννιούνται είναι ο θυμός και το σοκ μπροστά στην απόλυτη έκφραση του παραλογισμού του.

Τα 81 σύντομα κεφάλαια του βιβλίου αποτελούν στιγμιότυπα μιας ζωής ενός ανθρώπου-τέρατος, ο οποίος διέφευγε της δικαιοσύνης για 30 ολόκληρα χρόνια. Ο Guez μας παρουσιάζει άτυπα το τέλος των εκφραστών των παραπάνω ιδεολογιών, αλλά ταυτόχρονα θέλει να μας υπενθυμίσει ότι το αυγό του φιδιού δεν χάνεται εύκολα ακόμα και μετά την ήττα του. Οι σύγχρονες δημοκρατίες δεν θα πρέπει να εφησυχάζουν, καθώς ο ολοκληρωτισμός και ο παραλογισμός της ιδεολογίας του έχουν πολλά προσωπεία. Το βιβλίο τιμήθηκε δικαίως με το βραβείο Renaudot το 2017.

Ο Guez πραγματοποίησε τριετή επιτόπια έρευνα στα μέρη όπου κατέφυγε ο Μένγκελε και χρησιμοποίησε έναν πλήθος βιβλιογραφικών (και όχι μόνο) πηγών οι οποίες δίνονται στο τέλος του βιβλίου. Οφείλει επίσης να αναφερθεί ότι ο συγγραφέας είναι και ο σεναριογράφος της συγκλονιστικής ταινίας «Υπόθεση Φριτς Μπάουερ: μυστική ατζέντα», η οποία αναφέρεται στον αγώνα του γνωστού Γερμανού εισαγγελέα να παραπέμψει τους Ναζί συνεργάτες σε δίκες στα τέλη της δεκαετίας του ’50 και έπαιξε ρόλο κλειδί στη σύλληψη του Άιχμαν από τη Μοσάντ.

Η κατά σειρά ανάγνωση των παραπάνω βιβλίων οδηγεί τόσο σε λογοτεχνική απόλαυση όσο και σε βαθύ προβληματισμό για το ποια είναι τα όρια του καθενός και πόσο εύκολα μπορεί να ξεπεράσει τις διαχωριστικές γραμμές παραλογισμού-ανθρωπισμού. Ποιος ο ρόλος της Επιστήμης σε αυτό; Η μόρφωση και ο ακαδημαϊσμός δεν εμπόδισε τους παραπάνω επιστήμονες να δείξουν τον χειρότερο εαυτό τους εις βάρος των συνανθρώπων τους. Η «κατασκευή» εχθρών δεν είναι η λύση σε προσωπικά ή εθνικά ζητήματα. Η γνώση του παρελθόντος, και ό,τι αυτό κρύβει, πρέπει να αποτελεί υπενθύμιση στους πολίτες για να μην επαναλάβουν λάθη στο όνομα άπιαστων και παράλογων ουτοπιών-δυστοπιών.