Η μάχη της Χαιρώνειας μέσα από έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Η μάχη της Χαιρώνειας διεξήχθη στις 2 Αυγούστου του 338 π.Χ. μεταξύ του Μακεδονικού βασιλείου και των συνασπισμένων στρατευμάτων Αθήνας, Θήβας, Κορίνθου και άλλων ελληνικών πόλεων. Πρόκειται για μια από τις πολυσυζητημένες μάχες του αρχαίου ελληνικού κόσμου και η έκβαση της αναμέτρησης έκρινε το μέλλον του ελλαδικού χώρου για τα επόμενα εκατό χρόνια.

Σηματοδοτεί ουσιαστικά την αφετηρία της μακεδονικής ηγεμονίας στα πολιτικά δρώμενα της Ελλάδας και παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και από στρατιωτικής απόψεως, αναδεικνύοντας ολοφάνερα την υπεροχή της μακεδονικής φάλαγγας έναντι των προγενέστερων αντίστοιχων τύπων των πόλεων-κρατών, ιδιαίτερα της οπλιτικής φάλαγγας που κυριάρχησε στους Περσικούς Πολέμους και την Κλασσική Περίοδο.

Καινοτομία του Φιλίππου Β΄ ήταν η δημιουργία ενός επαγγελματικού στρατού με εθνικό φρόνημα, που οι οπλίτες του θα είχαν αποκλειστική ενασχόληση τον πόλεμο. Εισήγαγε την μακεδονική φάλαγγα που ήταν οπλισμένη με ένα πολύ μακρύ δόρυ, την σάρισα, με την οποία μπορούσε να αντιμετωπισθεί και το ιππικό. Με την μακεδονική φάλαγγα κυριάρχησε ο Φίλιππος στην Ελλάδα και μετά ο Μέγας Αλέξανδρος στην Ασία και την Αφρική.

Όπως ήταν φυσικό υπήρξαν δυνάμεις που αντέδρασαν στη νέα τάξη των πραμάτων. Πρωτοπόρος ήταν η Αθήνα, ενώ ακολούθησε η Θήβα, αλλά και άλλες δυνάμεις της νότιας Ελλάδας. Ο Φίλιππος αποφάσισε πως ήταν στιγμή για να επιβάλλει την “τάξη” και να δείξει πως κανείς δεν μπορούσε να αμφισβητήσει την δύναμη του. Με κινήσεις αστραπή, ο Φίλιππος με 30.000 πεζούς και 2.000 ιππείς, με επικεφαλής τον 18χρονο γιο του Αλέξανδρο, εξόρμησε στη νότια Ελλάδα και αφού πέρασε τις Θερμοπύλες, κατέλαβε την Ελάτεια της Φωκίδας, που βρίσκεται σήμερα στον νόμο Φθιώτιδας.

Η μάχη της Χαιρώνειας

Τα δυο αντίπαλα στρατεύματα έλαβαν θέση μάχης στην πεδιάδα της Χαιρώνειας, στις 2 Αυγούστου του 338 π.Χ. Οι Μακεδόνες παρέταξαν 30.000 πεζούς και 2.000 ιππείς, ενώ οι σύμμαχοι 30.000 άνδρες και 500 ιππείς. Ο στρατός των Μακεδόνων υπερτερούσε σε συνοχή και πολεμική πείρα. Επιπλέον, διέθετε ηγήτορες υψηλού επιπέδου, όπως ο Φίλιππος, ο Αλέξανδρος και ο Παρμενίων, ενώ οι στρατηγοί του αντίπαλου στρατοπέδου ήταν περιορισμένων ικανοτήτων, με ελάχιστη πολεμική εμπειρία. Εξαίρεση, αποτελούσαν οι επίλεκτοι Θηβαίοι του Ιερού Λόχου.

Ο Φίλιππος, όπως και ο Αλέξανδρος αργότερα, παραδοσιακά επεδίωκαν να έχουν την πρωτοβουλία των κινήσεων, προβαίνοντας αυτοί σε επιθέσεις, επιλέγοντας το που και πότε θα άρχιζε η μάχη. Η Χαιρώνεια δεν ήταν εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα: Ο Φίλιππος, ηγούμενος των υπασπιστών, επιτέθηκε στους Αθηναίους. Όταν η εμπλοκή ήταν πλήρης, έδωσε εντολή για συντεταγμένη, τακτική υποχώρηση βήμα-βήμα, δίνοντας την εντύπωση στους Αθηναίους ότι κέρδιζαν και οι Μακεδόνες υποχωρούσαν.

Όπως θα λέγαμε πολύ απλά οι Αθηναίοι “τσίμπησαν” το δόλωμα και άρχισαν να καταδιώκουν ασύντακτα την μακεδονική φάλαγγα, δημιουργώντας ένα τεράστιο κενό στο συμμαχικό στράτευμα. Στο σημείο αυτό ήταν που κρίθηκε η μάχη. Ο Αλέξανδρος, που ήταν στην κεφαλή του βαρέος μακεδονικού ιππικού, προέβη σε μια κεραυνοβόλα, φρενήρη επίθεση ακριβώς στο κενό που είχε ανοίξει η στρατηγική αδεξιότητα των Αθηναίων. Το μακεδονικό ιππικό υπό τον νεαρό διοικητή βρέθηκε πίσω από την παράταξη των Θηβαίων και πραγματοποίησε λυσσώδη έφοδο ακριβώς στα μετόπισθεν, συντρίβοντας τον αήττητο Ιερό Λόχο. Ταυτοχρόνως, ο Φίλιππος σταμάτησε την οπισθοχώρηση και αντεπιτέθηκε στους Αθηναίους.

Η νίκη έστεψε για μια ακόμη φορά τα μακεδονικά όπλα. Ως αποτέλεσμα, μετά την μάχη, η Μακεδονία έγινε αδιαμφισβήτητη δύναμη στον ελλαδικό χώρο, με τον Φίλιππο να επικεντρώνεται πλέον στον στόχο του: Την ένωση των ελληνικών πόλεων-κρατών υπό την ηγεσία του και την εκστρατεία κατά του εχθρού του Ελληνισμού, τους Πέρσες. Έτσι, έθεσε τις βάσεις για την δημιουργία μιας παγκόσμιας ελληνικής αυτοκρατορίας, όνειρο που εκπλήρωσε τελικά ο γιός του, ο Μέγας Αλέξανδρος.

Η έκθεση

«Στη Χαιρώνεια βρίσκουμε τα οστά και τα όπλα εκείνων που πολέμησαν δίπλα στον Μέγα Αλέξανδρο», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Δρ αρχαιολογίας Παναγιώτης Ιωσήφ, επιμελητής της έκθεσης που ξεκινά στις 14/12 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο». Η έκθεση που θα ξεκινήσει στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στις 14 Δεκεμβρίου 2023 και θα διαρκέσει έως τις 31 Μαρτίου 2024 αφορά τη μάχη που έφερε στην πολιτική σκηνή τον Μέγα Αλέξανδρο, έναν από τους μεγάλους πρωταγωνιστές της παγκόσμιας ιστορίας.

Κατά τον κ. Ιωσήφ «με τη μάχη της Χαιρώνειας, ο Φίλιππος, ουσιαστικά, επιβάλλεται στις ελληνικές πόλεις. Εδραιώνει την ήδη σημαντική του κυριαρχία στα ελληνικά πράγματα και αφού αναγνωρίζεται από τους ηττημένους, πλέον, Έλληνες και τους συμμάχους του ως Ηγεμών στο Συμπόσιο της Κορίνθου, θέτει σε δράση το σχέδιό του. Ένα παλαιό σχέδιο που απεργάζονταν οι ελληνικές πόλεις: αυτό της εκστρατείας κατά των Περσών και του κινδύνου που αντιπροσώπευαν.

»Ο Αθηναίος Ισοκράτης είχε ήδη καλέσει τον Φίλιππο να αναλάβει την ηγεσία της μάχης, αλλά η μάχη της Χαιρώνειας είναι αυτή που του δίνει το νομικό και πολιτικό πάτημα ώστε να την αναλάβει. Φυσικά, όπως ξέρουμε, η δολοφονία του δύο χρόνια μετά τη μάχη, θα φέρει τον Αλέξανδρο στη βασιλεία, άρα και στην ηγεσία της εκστρατείας… Ουσιαστικά, λοιπόν, η μάχη της Χαιρώνειας ανοίγει τον δρόμο για την κατάκτηση, αρχικά του βασιλείου των Αχαιμενιδών βασιλέων της Περσίας κι εν συνεχεία, των εσχατιών της τότε Οικουμένης.

»Είναι η μάχη που θα επιτρέψει στον ελληνικό κόσμο, οδηγούμενο από τη φιλοδοξία του Φιλίππου και κυρίως του Αλεξάνδρου, να γίνει κυρίαρχος όχι μόνο στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά να φτάσει μέχρι τα ανατολικά του σημερινού Πακιστάν. Ως συνέπεια της μάχης, δημιουργείται αυτό που ονομάζουμε ο ελληνιστικός κόσμος, ένας νέος κόσμος όπου κυριαρχεί η Κοινή ελληνική γλώσσα, ανθίζουν οι τέχνες και τα γράμματα γύρω από τις μεγάλες βασιλικές αυλές της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας ή της Περγάμου. Είναι μια περίοδος απαράμιλλου πλούτου, ειδικά για τους κατοίκους της ηπειρωτικής Ελλάδας. Είναι αυτή η περίοδος κατά την οποία οι τεράστιες ”αδρανείς” ποσότητες πολύτιμων μετάλλων στα θησαυροφυλάκια των Περσών βασιλέων βρίσκουν τον δρόμο προς τις αγορές.

»Τέλος, και μεταξύ των μυριάδων πραγμάτων που θα μπορούσε να πει κανείς για τον κόσμο που άνοιξε με τη μάχη της Χαιρώνειας, αξίζει να πούμε ότι έμοιαζε πάρα πολύ με τον δικό μας: ήταν ένας κόσμος απολύτως διασπασμένος μεταξύ μικρότερων ή μεγαλύτερων βασιλείων, πόλεων και Κοινών, αλλά ταυτοχρόνως, κι ένας κόσμος παγκοσμιοποιημένος κι ευρύς. Ήταν ένας κόσμος για έναν νέο άνθρωπο, όπως ακριβώς τον περιγράφει ο Όμηρος: ένας άνθρωπος που “Γνώρισε πολιτείες πολλές, έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές” (Όμηρος, Οδύσσεια Α, 3)».

Το ”άστρο” του Μέγα Αλεξάνδρου

Η κουβέντα δεν θα μπορούσε να μην περιστραφεί και γύρω από τον Μεγάλο Αλέξανδρο και τον ρόλο του στη μάχη. «Ο Αλέξανδρος είναι 18 ετών, είναι σχεδόν στην ηλικία κατά την οποία ο πατέρας του ολοκλήρωσε την τριετή ομηρεία του στη Θήβα. Και αναλαμβάνει, σύμφωνα με τις πηγές, τη διοίκηση του αριστερού κέρατος της μακεδονικής παράταξης συνοδευόμενους από πολύπειρους στρατηγούς του Φιλίππου, μεταξύ αυτών και του Αντίπατρου. Σύμφωνα με το σχέδιο που είχε καταστρώσει ο Φίλιππος, στον Αλέξανδρο έμελλε να αντιμετωπίσει το πλέον επίλεκτο σώμα του αντιπάλου: τον Ιερό Λόχο των Θηβαίων. Και έφερε σε πέρας την αποστολή του, καθώς εξουδετέρωσε μέχρι ενός τους αήττητους μέχρι τότε αντιπάλους του», αναφέρει ο επιμελητής, που απαντά επίσης γιατί η έκθεση μας επιτρέπει να “αγγίξουμε” αρχαιολογικά τον μεγάλο βασιλιά, όσο ποτέ και πουθενά αλλού στον τόπο και τον χρόνο.

«Γιατί “αγγίζουμε” τον Αλέξανδρο; Καλή ερώτηση. Ο Αλέξανδρος είναι ‘παντού και πουθενά’ στην ελληνική αρχαιότητα: Οι γραπτές πηγές που τον αφορούν είναι πολύ μεταγενέστερες, δεν έχει βρεθεί ο τάφος του, ενώ οι πόλεις που ίδρυσε φέρουν βαρύ το φορτίο των Διαδόχων του. Στη Χαιρώνεια, όμως, βρίσκουμε τα οστά και τα όπλα εκείνων που πολέμησαν δίπλα του, αυτών που δέχθηκαν τις εντολές του εκείνο το πρωινό των αρχών του Αυγούστου. Τα σώματα των εχθρών, κάποιοι από τους οποίους έπεσαν, ίσως, από το δικό του όπλο. Είναι, φυσικά, κρίμα να τον “αγγίζουμε” αρχαιολογικά σε ένα πεδίο μάχης με τη βιαιότητα που αυτό συνεπάγεται», καταλήγει Δρ Ιωσήφ.