Η μετάφραση της “Ηλέκτρας” του Σοφοκλή από τον Γιώργο Χειμωνά

Κάποιους μήνες πιο μπροστά (δηλ. το καλοκαίρι του 1983) η μετάφρασή του χρησιμοποιήθηκε για την παράσταση του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου. Όπως αναφέρει σε σημείωμά του ο Χειμωνάς, ήταν η πρώτη φορά που μετέφρασε ολόκληρη αρχαία τραγωδία· δεν τον ενδιέφερε μία “μίμηση λόγου”, δηλ. η “αντικατάσταση της αρχαϊκής γλώσσας από μία νέα″. Επειδή θεωρούσε τον τραγικό λόγο “απλό και αθώο”, τους ρυθμούς του “συμμετρικούς και ξερούς” πίστευε ότι έτσι πρέπει να ηχεί και στον σύγχρονο ελληνικό λόγο.

Επιπλέον, σε μία συνέντευξη η οποία δημοσιεύθηκε χρόνια μετά τον θάνατό του είχε χαρακτηρίσει τις μεταφράσεις τραγωδιών ως «διύλισμα του αρχαίου ελληνικού λόγου στα νέα ελληνικά». Χαρακτήριζε την επιφάνεια του τραγικού κειμένου «συχνά απλοϊκή, σχεδόν μελοδραματική» και υποστήριζε ότι ως μεταφραστής όφειλε να εξορύξει από το κείμενο ό,τι ισχύει «για το σημερινό δραματικό ασυνείδητο». Έτσι ένιωθε «υποχρεωμένος να ″αυθαιρετήσει″, αναλύοντας, πολλαπλασιάζοντας ή και αφαιρώντας στίχους για να βγει η εν τω βάθει ποιητική ουσία».

Να χαρακτηρίζει κάποιος τον τραγικό λόγο “απλό και αθώο” και να διατείνεται ότι πολλαπλασιάζοντας ή αφαιρώντας στίχους, είναι ικανός να βγάζει στο φως τη βαθιά κρυμμένη ποιητική ουσία, αποτελεί καύχημα που σοκάρει τους απανταχού μελετητές των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών, οι οποίοι επίπονα και επίμονα για μεγάλο χρονικό διάστημα ή ακόμη και για μία ολόκληρη ζωή σκύβουν το κεφάλι πάνω από τα αρχαία κείμενα προκειμένου να τα κατανοήσουν σωστά, να τα αποκαταστήσουν, να τα ερμηνεύσουν.

Ξένοι και Έλληνες φιλόλογοι προσπαθούν να εισχωρήσουν στο πνεύμα της εποχής, χρησιμοποιώντας ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα, μελετώντας όχι μόνο το έργο ενός τραγικού (πλήρες ή αποσπασματικό) αλλά αν είναι δυνατόν και όλων των ομοτέχνων του, προγενεστέρων και μεταγενεστέρων. Διότι για ένα έργο που έχει δυστυχώς χαθεί ή σώζεται αποσπασματικά, μπορεί ένα προγενέστερο ή μεταγενέστερο δράμα να λειτουργήσει διαφωτιστικά.

Χρησιμοποιώντας ο Χειμωνάς τη γαλλική μετάφραση της σοφόκλειας Ηλέκτρας που βρήκε δημοσιευμένη στις φιλολογικές εκδόσεις “Les Belles Lettres, 1981” (πρβλ. υποσημείωση στη σ. 7, σ. 200), προχώρησε στη δική του μετάφραση την οποία χαρακτηρίζει “θεατρική” –και όχι «φιλολογική με την ″τίμια″ έννοια της λέξης» (βλ. σ. 8). Είναι κατανοητό ότι μία σύντομη θεατρική μετάφραση διευκολύνει τον ηθοποιό ως προς την απομνημόνευση και εκφορά του λόγου. Και από καρδιάς εύχομαι καλή επιτυχία στη θεατρική ομάδα που επέλεξε να παρουσιάσει στο φετινό φεστιβάλ τη σοφόκλεια Ηλέκτρα.

Η μετάφραση του Χειμωνά από φιλολογική σκοπιά

Ας μου επιτραπεί όμως από τη δική μου φιλολογική σκοπιά να επισημάνω τα εξής για το κοινό που θα επιλέξει να παρακολουθήσει την παράσταση: σε γενικές γραμμές η μετάφραση του Χειμωνά δεν προδίδει το πνεύμα του αρχαίου κειμένου· πρόκειται για περίληψη του νοήματος κάθε αρχαίου στίχου, δοσμένη με ένα ύφος κοφτό ‒κάποτε απότομο.

Αστοχίες μεγαλύτερης ή μικρότερης κλίμακας:
1. στ. 51 κ.ε. «…στον τάφο του Πατέρα. Με επιτάφια Χλιδή θα χύσουμε σπονδές, θα τον Σκεπάσουμε με τα μαλλιά μας» (Χειμωνάς). Το ορθό είναι: “…στον τάφο του πατέρα. Πρώτα θα τον στεφανώσουμε με επιτάφιες σπονδές και με ωραίους βοστρύχους κομμένους από το κεφάλι, έπειτα…”.

2. στ. 61 δοκῶ μὲν οὐδὲν ῥῆμα σὺν κέρδει κακόν: «Δεν υπάρχει Λέξη που να είναι κακή. / Υπάρχει μονάχα η Λέξη που ωφελεί.» Εδώ ο Χειμωνάς δεν πολλαπλασιάζει απλώς το κείμενο, μεταφράζοντας έναν αρχαίο στίχο σε δύο νεοελληνικούς, αλλά προσάπτει ξένο ήθος στον Σοφοκλή. Το σωστό είναι: “πιστεύω ότι δεν είναι δυσοίωνος ο λόγος που ωφελεί”. Με τον συγκεκριμένο στίχο ο Ορέστης σχολιάζει ότι όσα ψέματα μεταχειριστεί για τον δήθεν θάνατό του προκειμένου να εξυπηρετήσει το σχέδιο τιμωρίας, αυτά δεν θα τον βλάψουν.

3. στ. 94-6: «Τι θρήνους χτυπιέμαι για τον Άτυχο Πατέρα μου. Αντί ο θάνατος Άρης να τον δεχθεί στην μακρυνή βάρβαρη γη» (Χειμωνάς). Ομαλότερο και ορθότερο: “Πόσο θρηνώ τον άτυχο πατέρα μου που δεν τον φιλοξένησε ο φονικός Άρης σε βάρβαρη γη”.

4. στ. 111 ὦ χθόνι’ Ἑρμῆ: «Ερμή των Χωμάτων» (Χειμωνάς). Αλλά ο ψυχοπομπός Ερμής κάλλιστα αποδίδεται και στα νέα ελληνικά ως “χθόνιος Ερμής”.

5. στ. 121-2: «Παιδί Παιδί μάνας Φαρμακωμένης / Ηλέκτρα» (Χειμωνάς). Η Κλυταιμήστρα δεν είναι φαρμακωμένη μάνα, αλλά φόνισσα του άντρα της και μάνα που στάζει φαρμάκι για την Ηλέκτρα· έτσι, το σωστό είναι: “Κόρη, κόρη μιας ολέθριας μάνας, / Ηλέκτρα”.

6. στ. 176: η φράση ὑπεραλγῆ χόλον δεν είναι η «Χολή σου που αγγιγμό δεν έχει» (Χειμωνάς), αλλά “η πολύ οδυνηρή οργή”.

7. στ. 243 ὀξυτόνων γόων: δεν είναι οι «Μεγάλες μου Φωνές», αλλά “οι στριγκές φωνές”ή καλύτερα “οι γοεροί θρήνοι” ή “οι διαπεραστικοί γόοι”.

8. στ. 454 ἡμῖν ἀρωγὸν αὐτὸν εἰς ἐχθροὺς μολεῖν: «Να είναι μαζί μας στους εχθρούς» (Χειμωνάς). Σαφέστερο: “να έλθει βοηθός μας ενάντια στους εχθρούς”.

9. στ. 645: η φράση δισσῶν ὀνείρων δεν σημαίνει «Όνειρα θαμπά» (Χειμωνάς), αλλά “δίσημα” ή “αμφίσημα όνειρα”.

10. στ. 658 ἐπαξιῶ σε δαίμον’ ὄντ’ ἐξειδέναι: «Είσαι Θεός ‒ πρέπει να τα ακούεις» (Χειμωνάς). Το σωστό είναι: “κρίνω άξιο επειδή είσαι θεός να τα γνωρίζεις καλά”.

11. στ. 677 οὐδὲν εἰμ’ ἔτι: «Το τίποτα!» (Χειμωνάς)· η φράση σημαίνει “δεν υπάρχω πια!”

12. στ. 713-4 ἐν δὲ πᾶς ἐμεστώθη δρόμος / κτύπου κροτητῶν ἁρμάτων: «Κι όλος ο δρόμος εστρώθη κεραυνούς» (Χειμωνάς). Το σωστό είναι: “κι όλο το στάδιο γέμισε από τον κρότο αρμάτων που χτυπιούνταν μεταξύ τους”.

13. στ. 915: «Του Ορέστη είναι αυτά τα Επιτίμια!» (Χειμωνάς). Το σωστό: “από τον Ορέστη είναι αυτή η απόδοση τιμής”.

14. στ. 1069: «Να ακούσουν οι Ατρείδες Τη θλίψη και τα Αίσχη των» (Χειμωνάς). Το σωστό: “να πεις στους Ατρείδες τις θλιβερές ντροπές”. Ο Χορός δεν καταλογίζει αίσχη στους προγόνους της Ηλέκτρας και του Ορέστη καθώς σε αυτή την τραγωδία στέκεται στο πλευρό τους.

15. στ. 1081 τίς ἂν εὔπατρις ὥδε βλάστοι; «Ποιος πατέρας είδε ποτέ τέτοιο παιδί;» (Χειμωνάς). Το σωστό: “Ποια άλλη τόσο γενναία μπορεί να υπάρξει”;

16. στ. 1102 χὠ φράσας ἀζήμιος: «Μη θυμώνεις μ’ εκείνον που σου έδειξε» (Χειμωνάς). Το σωστό: “κι αυτός που σου το΄πε δεν αξίζει να τιμωρηθεί”.

17. στ. 1130: «Τότε που από το Σπίτι σε παράβγαζα και σ’ Έστελνα» (Χειμωνάς). Το σωστό: “τότε που από το παλάτι σε κατευόδωνα”.

18. στ. 1142 ἐν σμικρῷ κύτει: όχι «σε μια κλειστή παλάμη» (Χειμωνάς), αλλά “σε ένα μικρό δοχείο”

19. στ. 1152: όχι «Επέθανα κι εγώ από Σένα» (Χειμωνάς), αλλά “πεθαίνω κι εγώ εξ αιτίας σου”

20. στ. 1281 Ὦ φίλ’: όχι «Αγάπη μου!» (Χειμωνάς), αλλά “Καλέ μου”. Σύμφωνα με τα ήθη της εποχής δεν μπορούσε μία αδελφή να προσφωνεί τον αδελφό της “Αγάπη μου”.

21. στ. 1294 σήμαιν’ ὅπου φανέντες ἢ κεκρυμμένοι / γελῶντας ἐχθροὺς παύσομεν τῇ νῦν ὁδῷ: «Ποῦ να φανερωθούμε. Πού να κρυφθούμε – ώστε ο Ερχομός μας να Καταργήσει τους Γελαστούς Εχθρούς» (Χειμωνάς). Το σωστό: “δείξε μου πού φανεροί ή κρυμμένοι / με το τωρινό σχέδιο θα βάλουμε τέλος στα γέλια των εχθρών μας”.

22. στ. 1384: «Δείτε! Μέχρι πού ο Άρης εξαπολύει τις Βοσκές του» (Χειμωνάς). Το σωστό: “Δείτε μέχρι πού προελαύνει ο Άρης”.

23. στ. 1401: ο ταφικός λέβης δεν είναι «νεκρική σκάφη» (Χειμωνάς), αλλά “τεφροδόχος υδρία”