Η Παναγία των ψηφιδωτών

Σκηνές με τη μορφή της Παναγίας στο Δωδεκάορτο αποτυπώθηκαν σε ψηφιδωτά κατά τα ύστερα βυζαντινά χρόνια, από τον καιρό των Παλαιολόγων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η νηφάλιων συναισθημάτων παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, χρονολογημένη το 1315-20, στον δυτικό τοίχο της κωνσταντινουπολίτικης Μονής της Χώρας. Το ψηφιδωτό αποδίδεται σε υψηλής στάθμης συνεργείο, το οποίο είχε φτάσει σε θαυμαστό ύψος δεξιοτεχνικής εκτέλεσης. Ψηφιδωτές συνθέσεις με την Παναγία συναντάμε βεβαίως και στα νεότερα χρόνια.

Συμπληρώνοντας την πρόσφατη ανάρτησή μας “Ποια ήταν η πρώτη καθηγήτρια στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών”, επανερχόμαστε σε ψηφιδωτά της Έλλης Βοΐλα-Λάσκαρι (1905-1989).

Από τη δεκαετία του 1930 λαμπρό ψηφιδωτό της, η Παναγία των Θλιβομένων η Χαρά, βρίσκεται στο νότιο πρόπυλο του ναού της Καπνικαρέας, ο οποίος χρονολογείται τον 11ο αιώνα και ανήκει από το 1931 στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, προκειμένου στον ναό να ασκούνται στα λειτουργικά και πρακτικά μαθήματά τους οι φοιτήτριες και οι φοιτητές της Θεολογικής Σχολής. Το σχέδιο για την παράσταση της Παναγίας οφείλεται στον ζωγράφο Αγήνορα Αστεριάδη (1898-1977).

Το ψηφιδωτό του Ευαγγελισμού

Είκοσι χρόνια κατόπιν, η ίδια θα δημιουργήσει την ψηφιδωτή παράσταση με τη σκηνή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, που βρήκε τη θέση της στην πρόσοψη του μητροπολιτικού ναού Αθηνών το 1957.  Θεωρούμε ότι συνέτεινε αποφασιστικά στην καταξίωση και στον διορισμό της Βοΐλα-Λάσκαρι στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, τέσσερα χρόνια μετά, το 1961. Πρόκειται για μακρά ψηφιδωτή παράσταση (3 x 10,5 μ.) με τη σκηνή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, που βρήκε τη θέση της στην πρόσοψη του μητροπολιτικού ναού Αθηνών το 1957.

Δύο χρόνια πριν, το 1955, είχε διαπιστωθεί ότι η κατάσταση του καθεδρικού ναού Αθηνών ήταν προβληματική, με άσχημες επεμβάσεις σοβά. Ανατέθηκε στον αρχιτέκτονα Κίμωνα Θ. Λάσκαρι (1905-1978), ο οποίος διέθετε σχετική εμπειρία, να προβεί σε εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης.

«Την παράδοση την έχω μέσα μου»

Υπάρχει η μαρτυρία της μαθήτριας της Βοΐλα-Λάσκαρι Λυδίας Σαρρή (γ. 1940) στο γραμμένο με εξαιρετική ζωντάνια πεζογράφημά της “Ζωγραφίζω θα πει γράφω τη ζωή” (Αθήνα 2016) ότι την παράσταση του Ευαγγελισμού τη σχεδίασε ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965). Ο Αϊβαλιώτης ήταν οικογενειακά πολύ κοντά στον Λάσκαρι, καθώς ο Λαμιώτης “τζενιέρης” (μηχανικός), όπως αναγράφει ο Κόντογλου στην τοιχογραφία του σπιτιού του, είχε σχεδιάσει το σπίτι.

Η Βοΐλα-Λάσκαρι είχε συστήσει την Σαρρή και στην κόρη του Κόντογλου Δέσπω Κόντογλου-Μαρτίνου (1927-2009). Όπως θυμάται η Σαρρή, το διαμέρισμά της Βοΐλα-Λάσκαρι στην οδό Ομήρου 21 ήταν γεμάτο μικρά έργα των Νίκου Εγγονόπουλου (1907-1985), Γιάννη Τσαρούχη (1910-1989), Γιάννη Παππά (1913-2005), Γιάννη Μόραλη (1916-2009), και πολλών άλλων. Η ίδια είχε συντηρήσει τα ψηφιδωτά στο Δαφνί και η Σαρρή μνημονεύει ότι της έλεγε πως είχε βρει ένα σιδερένιο βέλος καρφωμένο στο μάτι του Χριστού Παντοκράτορα και πως στη Νέα Μονή Χίου υπήρχαν σακιά με ψηφίδες πεσμένα από τους τοίχους και από την οροφή, λόγω των χρόνων και των σεισμών.

Η Βοΐλα-Λάσκαρι έλεγε το 1957 στον φίλο της Ηλία Βενέζη (Μέλλο, 1904-1973) ότι δεν μιμείται την παράδοση. «Αφού ζω σήμερα, έχω την επίδραση της εποχής μου. Θέλοντας είτε όχι, βάζω στοιχεία της εποχής μου σε μια τέχνη βασισμένη στην παράδοση. Αυτό γίνεται στον τρόπο με τον οποίο εργάζομαι την πέτρα, στην ερμηνεία ενός κομματιού. Άξαφνα, μια ευαισθησία που υπάρχει στα χρώματα του μωσαϊκού μου είναι δική μου συμβολή. Κοιτάξτε αυτόν εδώ τον άγγελο.

Η στάση του είναι βυζαντινή. Ωστόσο είναι άγγελος καμωμένος από έναν τεχνίτη σημερινό που δε μιμείται τον άγγελο του Δαφνιού. Στο πώς εργάσθηκα τα επίπεδα, στους χρωματικούς συνδυασμούς ―εκεί είναι η δική μου η συμβολή».

Το απόσπασμα προέρχεται από επιφυλλίδα του Βενέζη στην εφημερίδα “Το Βήμα”, στις 26 Μαρτίου 1957, η οποία αναδημοσιεύεται στον δεύτερο τόμο της έκδοσης κειμένων του με τίτλο”«Ελληνική Διάρκεια. Μορφές και θέματα των γραμμάτων και των τεχνών”, με τη φιλολογική επιμέλεια του ομότιμου καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Χ. Λ. Καράογλου (Βιβλιοπωλείον της “Εστίας” Ι. Δ. Κολλάρου και Σίας Α.Ε., Αθήνα 2021).