Η ποίηση αντίδοτο στον φόβο του θανάτου

«Εκεί που αναρωτιέσαι για πράγματα που πρώτη φορά / αντικρίζεις…/ για πράγματα που έλεγες δεν θα συμβούν ποτέ / και τώρα συμβαίνουν μπρος τα μάτια σου / …για πράγματα που σου έτυχαν χωρίς να τα περιμένεις» (Τίτος Πατρίκιος).

Ζούμε μέρες, ώρες και στιγμές που μας φθείρουν ψυχολογικά και σκορπίζουν παντού την αγωνία, το φόβο, την απαισιοδοξία και την αβεβαιότητα. Ένας ιός ήταν ικανός να ανατρέψει παραδοσιακές βεβαιότητες και να αποδομήσει κάθε άποψη πως ο σύγχρονος πολιτισμός είναι το τελειότερο επίτευγμα του ανθρώπου. Το εύθραυστον της ανθρώπινης μοίρας έφερε πάλι στην επικαιρότητα τη δυνατότητα του ανθρώπου να αντιμετωπίζει με επιτυχία το “απροσδόκητο”.

Στο βαθμό που η τεχνολογία φαίνεται ατελέσφορη στον αγώνα του ανθρώπου να προβλέψει τις μεταλλαγές της ανθρώπινης μοίρας, η προσοχή στράφηκε στην τέχνη και ιδιαίτερα στην ποίηση. Από παλιά μέχρι και σήμερα η ποίηση χρησιμοποιήθηκε ως “αντιδραστήριο ελπίδας” και “αντίδοτο του θανάτου”. Ωστόσο δεν είναι λίγοι εκείνοι που κάπως ειρωνικά αντιμετωπίζουν την ποιητική δημιουργία και τη θεωρούν ως περιττή ενασχόληση, σε μια εποχή που κλονίζονται τα βάθρα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η ποίηση και ο θάνατος

Ο κορονοϊός πέραν όλων των άλλων έφερε στο προσκήνιο ένα παλιό θέμα, αυτό της κοινωνικής αποστολής της Τέχνης και ιδιαίτερα της ποίησης. Η παλιά διαμάχη περί “στρατευμένης” και “αστράτευτης” τέχνης έμμεσα “εμπλουτίζεται” από τα νέα δεδομένα που συσσώρευσε ο ιός του κορονοϊού, που προκαλεί το φόβο και τον πανικό ανάμεσα στους ανθρώπους.

Ο φόβος του θανάτου περισσότερο σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, έχει παραλύσει ανθρώπους, κοινωνίες, οικονομίες και θέτει σε δοκιμασία την πίστη του ανθρώπου στο θεό. «Η πρώτη αλήθεια είναι ο θάνατος. Απομένει να μάθουμε ποια είναι η τελευταία». Η ωμότητα της παραδοχής του Ελύτη δεν συνιστά τίποτα άλλο παρά την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, αφού μόνον ο άνθρωπος από όλα τα έμβια όντα έχει συνείδηση της περατότητας του (θνητότητα).

Αυτή, όμως, η πραγματικότητα αιτιολογεί και την αναγκαιότητα της ποιητικής δημιουργίας ως ένα αντίδοτο στο φόβο του θανάτου. «Να γιατί γράφω. Γιατί η ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο θάνατος» (Ελύτης, “Ανοιχτά χαρτιά”).

Ο κοινωνικός ρόλος της ποίησης

Ωστόσο, ο προβληματισμός για τη θεραπευτική ικανότητα της ποίησης παραμένει και εγείρει ενστάσεις για τη χρησιμότητά της σε μια εποχή που η πεζότητα, η καθημερινότητα και ο τρόμος μπροστά στη δύναμη του απρόβλεπτου αποσταθεροποιεί τα πάντα.
Πολλοί διερωτώνται για τον κοινωνικό ρόλο της ποίησης.

Αρκεί να εξαντλείται στον διδακτικό της ρόλο; Οι ηθικές προτροπές των ποιημάτων μπορούν να γίνουν βάλσαμο για την επούλωση των πληγών του ανθρώπου; Η αναζήτηση του “ωραίου” είναι αυτοσκοπός ή μέσο για την εξυπηρέτηση άλλων σκοπών; Η ποίηση εξευγενίζει την ευαισθησία μας, γονιμοποιεί τη φαντασία μας ή πλαταίνει και τη συνείδησή μας;

Ερωτήματα που γίνονται πιο έντονα όσο ο άνθρωπος αποδεικνύεται αδύναμος να προβλέψει ή να αντιμετωπίσει με ταχύτητα και αποτελεσματικότητα τον απρόσκλητο συνεπιβάτη της ζωής μας, τον κορονοϊό. Τι μπορεί να προσφέρει η ποίηση σήμερα στην επέλαση ενός ιού που με βίαιο τρόπο ξύπνησε τον άνθρωπο και τον πολιτισμό από τη μακαριότητά του; «Εκεί που φέρνεις στο νου σου περιστατικά περασμένων χρόνων / την οδύνη από τον θάνατο που δεν πίστευες ποτέ πως / θα ‘ρθει…/ που νιώθεις κυρίαρχος του παιχνιδιού ενώ είσαι / χαμένος από χέρι» (Πατρίκιος, “Σε βρίσκει η ποίηση”).

Το καθήκον του ποιητή

Στις όποιες αμφισβητήσεις για τη χρησιμότητα της ποίησης σήμερα που οι άνθρωποι βιώνουν πρωτόγνωρα συναισθήματα, θα μπορούσαμε να αντιτείνουμε τη “φτώχεια” του ανθρώπου και του πολιτισμού του, αν έλειπε ο Όμηρος, οι τραγικοί ποιητές, ο Σαίξπηρ και πολλοί άλλοι. Κάθε στίχος δεν λύνει κατ’ ανάγκην τα υπαρκτά καθημερινά βιοτικά προβλήματα, αλλά μας δίνει τρόπους και μας φωτίζει εκείνους τους δρόμους που θα μας οδηγήσουν σε μια νέα αντίληψη για τη ζωή και το νόημά της. Κι αυτό γιατί σύμφωνα και με τον Τίτο Πατρίκιο:

«Εκεί που προσπαθείς να μεταπείσεις όσους αρνούνται / πως η ζωή είναι από μόνη της ένα θαύμα…/ Εκεί απάνω σε βρίσκει η ποίηση». Όσοι γυρεύουν να εντοπίσουν με ακρίβεια το ρόλο της ποίησης και το καθήκον του ποιητή θα ήταν χρήσιμο να διαβάσουν τις παρακάτω σκέψεις – θέσεις του Άγγλου ποιητή και κριτικού της λογοτεχνίας Τόμας Έλιοτ:

«Μπορούμε να πούμε πως το καθήκον του ποιητή, ως ποιητή, είναι μόνο έμμεσα στο λαό του∙ το άμεσο καθήκον του είναι στη γλώσσα του, πρώτα να τη διαταράσσει κι έπειτα να την πλατύνει και να τη βελτιώσει. Εκφράζοντας αυτά που αισθάνονται οι άλλοι άνθρωποι αλλάζει και το συναίσθημα κάνοντάς το πιο συνειδητό. Κάνει το λαό να αποχτά μεγαλύτερη συνείδηση γι’ αυτό που κιόλας αισθάνεται κι έτσι τον μαθαίνει κάτι για τον εαυτό του» (“Επτά δοκίμια για την ποίηση”).

Εξάλλου και ο Ελύτης στο “Άξιον Εστί” το είπε πιο καθαρά:
«Όπου και να σας βρίσκει το κακό αδελφοί
όπου και να θολώνει ο νους σας
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό».