Η “εξέγερση” των εικαστικών για το Πολυτεχνείο

Με αφορμή την τεσσαρακοστή πέμπτη επέτειο από τη φοιτητική εξέγερση του Πολυτεχνείου, διαπιστώνει κανείς ότι από τους πρώτους πνευματικούς ανθρώπους που αντέδρασαν για την εξέγερση του Πολυτεχνείου υπήρξαν προοδευτικοί εικαστικοί καλλιτέχνες, τόσο παλαιότεροι όσο και νεότεροι.

Τρεις μέρες μετά από την εξέγερση, στις 20 Νοεμβρίου 1973, ο χαράκτης Α. Τάσσος (1914-1985) αρχίζει να χαράζει σε ξύλο την πολυπρόσωπη σύνθεσή του «17 Νοέμβρη 1973», εμπνευσμένη από τη ρυθμική ισοκεφαλία της βυζαντινής ζωγραφικής. H μνημειακών διαστάσεων ξυλογραφία, μήκους 5,28 μ., είναι εμπνευσμένη στο κεντρικό μοτίβο της με νέα κοπέλα νεκρή. Πρόκειται για φοιτήτρια των οικονομικών επιστημών, η οποία είχε πέσει στα είκοσι ένα χρόνια της το 1972, χτυπημένη στο κεφάλι της από την αστυνομία, στο Πανεπιστήμιο του Αγίου Δομινίκου και την μεταφέρουν στα χέρια τους, θρηνώντας τη, συμφοιτητές της.

Η εικόνα προέρχεται από απόκομμα της εφημερίδας «Το Βήμα» (8 Απριλίου 1972), που το είχε κρατήσει συγκλονισμένος ο Τάσσος. Χαραγμένη σε τρία τμήματα, σαν θρησκευτικό τρίπτυχο, η ξυλογραφία έμεινε στην αρχική μορφή της, δηλαδή στις ξύλινες πλάκες, χωρίς να έχει τυπωθεί. Παρουσιάστηκε στην έκθεση «Α. Τάσσος. Μαύρο-Άσπρο 2», στην Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, από τον Νοέμβριο του 1975 έως τον Ιανουάριο του 1976.

Ο Τάσσος σημείωνε για τα έργα της έκθεσης: «Οι ειδικές ψυχολογικές συνθήκες των τελευταίων χρόνων, η αφόρητη και καθημερινή ταπείνωση της αξιοπρέπειας, θα μπορούσαν να έχουν κυριολεκτικά εξοντωτικές συνέπειες, εάν δεν υπήρχε για μένα σαν μοναδικό στοιχείο επιβίωσης το καταφύγιο της πλαστικής έκφρασης. Έτσι, ανάμεσα σε δυο χορδές, του άσπρου και του μαύρου, έγιναν αυτές οι συναισθηματικές καταγραφές». Η εκτύπωση με το χέρι όλων των έργων της έκθεσης, το φωτογραφικό υλικό και η μακέτα του καταλόγου της οφείλονται στον συνεργάτη του Τάσσου, γραφίστα Σπύρο Καραχρήστο (1945).

Η ξυλογραφία «17 Νοέμβρη 1973» είναι επιτοίχια στο μέγαρο της Βουλής των Ελλήνων, με τις σύντονες ενέργειες του διατελέσαντος προέδρου της Εταιρείας Εικαστικών Τεχνών «Α. Τάσσος», δημοκράτη δημοσιογράφου Κώστα Νίτσου (1920-2015). Ατυχής στιγμή, η άρνηση της Βουλής των Ελλήνων να διαθέσει το έργο για να εκτεθεί στη μεγάλη αναδρομική έκθεση έργων του Τάσσου στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς, έκθεση που οργανώθηκε από κοινού με την Alpha Bank, το Μουσείο Μπενάκη και την Εταιρεία Εικαστικών Τεχνών Α. Τάσσος κατά το διάστημα Νοεμβρίου 2015-Ιανουαρίου 2016…

Στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου ο Τάσσος είχε συμπεριλάβει και άλλες ξυλογραφίες με θέματα από τον αγώνα του Πολυτεχνείου. Μία από αυτές ήταν «Ο Διομήδης Κομνηνός στην Άσφαλτο – 16 Νοεμβρίου 1973», αναφορά στο πρώτο θύμα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, στον κυπριακής καταγωγής δεκαεφτάχρονο μαθητή, εθελοντή τραυματιοφορέα. Επιπλέον τρεις ξυλογραφίες του («Ο Αρχάγγελος στην πύλη του Πολυτεχνείου», σήμερα στη Δημοτική Πινακοθήκη Καλαμάτας, μετά από δωρεά της συζύγου του Τάσσου, ζωγράφου-χαράκτριας Λουκίας Μαγγιώρου [1914-2008] το 2006, «Η Άκρα Ταπείνωσις» και «Ζητείται Προσωπικό για την Αποκαθήλωση»), από το 1974, συνδέονται με την εξέγερση του Πολυτεχνείου.

Κατράκη – Μαλάμος

Το 1974, πρώτη επέτειο του Πολυτεχνείου, η χαράκτρια Βάσω Κατράκη (1909-1988) λάξευσε με τα εργαλεία του γλύπτη, όπως το είχε καθιερώσει, έργο που τυπώθηκε δίχρωμη αφίσα με τους εξής στίχους του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990) από τη συλλογή του «Αγρύπνια» (1941-53): «Τραβήξανε ψηλά, πολύ ψηλά. / Δύσκολο πια να χαμηλώσουνε». Ανθρώπινη μορφή έχει σηκώσει ηρωικά τα χέρια της μπροστά από τον ήλιο. Η Βάσω ίσως έχει παρακινηθεί και από το ποίημα «Εδώ Πολυτεχνείο» του φίλου της Βασίλη Ρώτα (1889-1977).

Η σύνθεση επαναλήφθηκε χωρίς τους στίχους στο γραμματόσημο που κυκλοφορήθηκε από τα Ελληνικά Ταχυδρομεία το 1983, δέκατη επέτειο του Πολυτεχνείου. Το 1986 η Βάσω σκάλισε στον ψαμμίτη λίθο τη «Μνήμη Ι – Πολυτεχνείο», με πρότυπο το μνημείο για την τρίτη Διεθνή του Vladimir Tatlin (1885-1953) από το 1919, συμβολίζοντας τα βασανιστήρια, και τη «Μνήμη ΙΙ – Κατάθεση Στεφάνου», με τη γυναίκα που της προσομοιάζει σε τιμητική κατάθεση δάφνινου στεφανιού.

Το 1975 ο ζωγράφος Κώστας Μαλάμος (1913-2007), κάτοικος Εξαρχείων, ζωγράφισε λιτό αλλά εύγλωττο έργο του, με λουλούδι στην πύλη του Πολυτεχνείου. Το 1976 θα επανέλθει με μία ακόμα ζωγραφική σύνθεσή του που απεικονίζει τα ερείπια την επαύριο της εξέγερσης, με αρχαιοελληνικό άγαλμα που φέρει στο αριστερό χέρι του το περιστέρι-σύμβολο της ειρήνης, με το σύνθημα «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία» και με τη σημαία, έργο στο Μουσείο Βορρέ, στην Παιανία.

Βακιρτζής – Μακρής

Ένα χρόνο μετά από την εξέγερση, το 1974, ο ζωγράφος Γιώργος Βακιρτζής (1923-1988), γνωστός και από τις γιγαντοαφίσες του κινηματογράφου, σχεδίασε δύο συνθέσεις που έγιναν έγχρωμες λιθογραφημένες αφίσες για το Πολυτεχνείο, αξιοποιώντας τη σημαία στη μία και την πύλη στην άλλη.

Τέσσερα χρόνια μετά από την εξέγερση, το 1977, ο γλύπτης Μέμος Μακρής (1913-1993) «Προς τιμήν των θυμάτων». Ο Μακρής, από το 1950 πολιτικός πρόσφυγας στην Ουγγαρία, επέστρεψε στην Ελλάδα το 1974 και απέκτησε το 1975 την ελληνική ιθαγένεια. Το έργο του, που θεωρείται ότι έχει αφετηρία του το κεφάλι του ιστορικού Νίκου Γ. Σβορώνου (1911-1989), εκτέθηκε το 1978 στην Εθνική Πινακοθήκη Ουγγαρίας, στη Βουδαπέστη, στήθηκε το 1979 στο προαύλιο του Πολυτεχνείου και έκτοτε σηματοδοτεί, ως είδος τοποσήμου, τις επετειακές εκδηλώσεις του Πολυτεχνείου.

Άλλοι καλλιτέχνες

Η Νίκη Καραγάτση (1914-1986), σύζυγος του λογοτέχνη Μ. Καραγάτση, σε ζωγραφικό έργο της απομνημονεύει την ίδια την εξέγερση του 1973, ο Γιώργης Βαρλάμος (1922-2013) το Πολυτεχνείο μετά από το 1973 (Αρχείο ΚΚΕ), ο Απόστολος Κυρίτσης (1924) στο δικό του έργο το 1974 (Μουσείο Βορρέ) απεικονίζει νέο φοιτητή να πέφτει μπροστά από τις ερπύστριες του τανκ υψώνοντας τα χέρια του και με την ελληνική σημαία πίσω του.

Ο Πάρις Πρέκας (1926-1999) τη 17η Νοέμβρη το 1974, ο Μάριος Βατζιάς (1926-2008) αποδίδει σε δύο ζωγραφικά έργα του το 1976 σαν γυμνό μάρτυρα τον ήρωα που παρίσταται στην εξέγερση, ο Κώστας Περάκης (1928-2004) στήνει γύψινη μάζα από ανθρώπινες μορφές αφαιρετικές το 1975-79 με καίρια σύμβολα ―παράθυρο κελιού, ερπύστρια, αέτωμα που το βαστάζουν οι τυραννοκτόνοι Αρμόδιος και Αριστογείτων―, ο Γιάννης Παρμακέλης (1932) δίνει σε μπρούντζο μάρτυρες και θύματα το 1973, η Ρένα Ανούση-Ηλία (1934) σε σχέδιό της το 1974 νεκρούς του Πολυτεχνείου.

Ο Διονύσης Γερολυμάτος (1938) σε σύμπλεγμά του από σίδερο και μπρούντζο μάχη Κενταύρων και Φοιτητών το 1973, ο Βασίλης Κελαϊδής (1938) σε ζωγραφικό έργο του τερατώδες ον το 1973, ο Σάββας Τζανετάκης (1939-1978) άρματα μάχης το 1973, ο Γιάννης Βαλαβανίδης (1939-2017) τη γνωστή φωτογραφία με τον αστυφύλακα να πιάνει από τα μαλλιά συνομήλικό του νέον άνθρωπο, ο Θεόδωρος Παπαγιάννης (1942) γύψινες μελέτες για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου το 1974, ενώ έχει συγκεντρώσει και αποκαΐδια της εξέγερσης που τα ενσωμάτωσε στα τοτεμικά έργα του στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και τα έστησε σε εγκατάσταση στο προαύλιο του Πολυτεχνείου, ο Σπύρος Καραχρήστος (Κ. Β. Σπύρος) σχεδίασε και επιμελήθηκε αφίσα της ΚΝΕ για το Πολυτεχνείο με το σύνθημα «Το Πολυτεχνείο Ζει» το 1979 και τη Νίκη της Σαμοθράκης πίσω από τα κάγκελα του Πολυτεχνείου.