Η τέχνη αποχαιρετά τον Στέλιο Λυδάκη

Γιος του αγρότη Μάρκου Λυδάκη και της Κατερίνας Καλυβιανάκη, γεννήθηκε στις Αρχάνες Κρήτης στις 6 Ιουνίου 1933. Την εγκύκλια παιδεία του την ολοκλήρωσε το 1951 στην Ευαγγελική Σχολή Νέας Σμύρνης και το 1952 εισήχθη στην τότε Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών και Δημοσίων Υπαλλήλων. Υπηρέτησε τη στρατιωτική θητεία του το 1956-57.

Από το εαρινό εξάμηνο του 1958 έως το εαρινό εξάμηνο του 1963 σπούδασε Κλασική Αρχαιολογία και Αρχαία Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας, παρακολουθώντας σεμιναριακά μαθήματα και εκπονώντας εργασίες κοντά στους καθηγητές Heinz Ladendorf (1909-1992), Tobias Dohrn (1910-1990), Hans-Volkmar Hermann (1922-1998), Heinz Kähler (1905-1974), Wolfgang Krönig (1904-1992), Andreas Rumpf (1890-1966) και Hermann Friedrich Wilhelm Heinrich Schwabedissen (1911-1994). Μαζί τους συμμετείχε σε εκπαιδευτικά ταξίδια ανά την Ευρώπη, ενώ υπήρξε υπότροφος των Φίλων του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου.

Στην Κολωνία εργάστηκε σε εργοστάσιο, όπου υπέστη οφθαλμικό τραύμα… Είχε όμως την τύχη ο καθηγητής Ladendorf να διακρίνει την επιμέλειά του και να εισηγηθεί την πρόσληψή του στο πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ιστορίας της Τέχνης. Βρέθηκε έτσι στο περιβάλλον που έκτοτε αγάπησε πολύ! Είχε μάλιστα την τύχη να τα αξιοποιεί για τη δική του επιστημονική ωρίμαση.

Διδακτορική διατριβή και επιστροφή στην Ελλάδα

Στις 27 Ιουλίου 1963 ο Στέλιος Λυδάκης υποστήριξε τη διδακτορική διατριβή του στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας, με επιβλέποντα τον καθηγητή Ladendorf και με συνεπιβλέποντα τον καθηγητή Kähler. Θέμα της διατριβής η ελληνική τοπιογραφία στην ευρωπαϊκή ζωγραφική του 19ου αιώνα. Για την εκπόνησή της είχε εργαστεί στο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Βερολίνου, που το διηύθυνε τότε ο Hans B. Jessen (1909-2007).

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και έως το 1965 εργάστηκε στην Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Αττικής. Το 1966 δημοσίευσε τη μελέτη του “Η εικονογραφία του Μνημείου του Λυσικράτους” στο Αρχαιολογικόν Δελτίον. Ήδη είχε αρχίσει να συνεργάζεται με αθηναϊκές εφημερίδες, γράφοντας τεχνοκριτική. Ακολούθησε, με υποτροφία, που του εξασφάλισε το Ίδρυμα Alexander von Humboldt, εργασία επί δύο χρόνια στα Πανεπιστήμια της Κολωνίας, της Βόννης και του Μονάχου, η οποία κατέληξε στη σύνταξη της θεμελιώδους Ιστορίας της Ελληνική Ζωγραφικής του 19ου αι. (Geschichte der griechischen Malerei des 19. Jahrhunderts), που εκδόθηκε με τη γενναιόδωρη χορηγία του Ιδρύματος Fritz Thyssen (Μόναχο 1972).

Ενθάρρυνε μάλιστα την ανιψιά του, Κατερίνα Μουρέλλου (1947-2017), να εκπονήσει και να υποστηρίξει την πρώτη διδακτορική διατριβή για την ελληνική γλυπτική του 19ου αι. (Die griechische Bildhauerei des 19. Jhs. [1830-1900]) στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου το 1972. Εργάστηκε επίσης ως καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στη Σχολή Ξεναγών και στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο.

Η θητεία στη “Μέλισσα” και άλλες δραστηριότητες

Ωστόσο, σημαντικότερη απασχόλησή του στάθηκε η συνεργασία του με τον εκδοτικό οίκο “Μέλισσα”, επικεφαλής του οποίου ήταν από το 1956 που ιδρύθηκε, ο άξιος Γιώργος Ραγιάς (1925-2008). Με την οικογένεια Ραγιά, με την σύζυγο του Γιώργου, Ειρήνη (γ. 1937) και με την αδελφή του, Χρυσάνθη (γ. 1933), ανέπτυξε γρήγορα φιλική σχέση και ουσιαστική εκτίμηση.

Έγραψε μονογραφίες για Έλληνες εικαστικούς καλλιτέχνες στους δύο τόμους της σειράς “Οι Έλληνες Ζωγράφοι της Μέλισσας” (1974, 1975). Στηριγμένος στην εκτεταμένη έρευνά του, αλλά και σε αρχειακό υλικό, προέβη στη συγγραφή της αναντικατάστατης μέχρι σήμερα Ιστορία της Νεοελληνικής Ζωγραφικής από τον 16ο έως τον 20ό αι. (1976), στο τιτάνιο Λεξικό Ελλήνων Ζωγράφων και Χαρακτών από τον 16ο έως τον 20ό αι. (1977) και στην εξαιρετική για την εικονογραφική μεθοδολογία της Ιστορία της Νεοελληνικής Γλυπτικής (1981, 2011). Στα επόμενα χρόνια συνέχισε με μονογραφίες για αρκετούς Έλληνες εικαστικούς καλλιτέχνες και σχολιασμένες μεταφράσεις τεχνοϊστορικών εγχειριδίων.

Παράλληλα, έκανε διαλέξεις, έγραφε άρθρα για περιοδικά εικαστικών τεχνών, όπως ο πολύτιμος Ζυγός και το Ελληνικό Μάρμαρο, οργάνωνε εκπαιδευτικά ταξίδια σε χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής, της Ασίας και της Αφρικής με τον Όμιλο Αρχαιοφίλων “Η Αθήνη” και με άλλους φορείς, φροντίζοντας να παρουσιάζει φωτογραφικό υλικό τους κατόπιν στα μέλη τους. Πολλά υπήρξαν τα τεχνοκριτικά σημειώματά του για καταλόγους εκθέσεων Ελλήνων εικαστικών. Δεν έμεινε αμέτοχος και από την πραγματογνωμοσύνη για έργα ζωγραφικής και γλυπτικής.

Χαρισματικός δάσκαλος

Η δεκαετία του 1990 σημαδεύει την πορεία του με την ανάληψη διδασκαλίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, διδασκαλία που ήρθε δυστυχώς αργά… Το 1993 εξελέγη επίκουρος καθηγητής, το 1997 εξελίχθηκε στη βαθμίδα του αναπληρωτή καθηγητή και το 2000 αφυπηρέτησε λόγω ορίου ηλικίας. Δίδασκε σε γεμάτα αμφιθέατρα την τέχνη της Αναγέννησης και του Μπαρόκ. Ο τρόπος του ήταν ιεροτελεστικός: με σβησμένα τα φώτα της αίθουσας, άκουγες την ήρεμη, στοχαστική περιγραφή και ερμηνεία των προβαλλόμενων σε διαφάνειες έργων, ενώ το φοιτητικό πλήθος, το οποίο κρεμόταν και από τα παράθυρα, κρατούσε αναπτήρες και φακούς για να μπορεί να σημειώνει ό,τι έλεγε ο καθηγητής!

Η γοητεία του λόγου του συμπορευόταν με την ευγένεια της ψυχής του. Ένιωθε σαν να γνώριζε και να είχε ζήσει κάθε στιγμή τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, που τους παρουσίαζε με την κρητική προφορά του και με σταθερό, απρόσκοπτο ρυθμό, χωρίς να χάνει ούτε στιγμή τον ειρμό των λεγομένων του. Ζητήματα της τέχνης της Αναγέννησης και του Μπαρόκ άλλωστε ήταν αντικείμενα και των μεταπτυχιακών σεμιναρίων του.

Στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών γρήγορα ήρθε κοντά σε συναδέλφους που εκτίμησαν τον διακριτικό άνθρωπο, τον μεταδοτικό δάσκαλο και τον παραγωγικό επιστήμονα. Εκτός από τη διδασκαλία, εμπλούτισε τις συλλογές του Μουσείου Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Τμήματος, πείθοντας γνωστούς του εικαστικούς καλλιτέχνες να δώσουν έργα τους, ενώ προσέφερε τις υπηρεσίες του και ως διευθυντής του Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Τμήματος (1998-99).

Μετά από την αφυπηρέτησή του, ανέλαβε διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών – Ιδρύματος Βούρου-Ευταξία έως το 2008. Ανασυγκρότησε τους χώρους, επέτεινε την εκθεσιακή δράση και οργάνωσε εκδρομές-ξεναγήσεις με τον Σύλλογο των Φίλων του. Μείζον επίτευγμά του ήταν η απόκτηση από την Εθνική Πινακοθήκη μεγάλων διαστάσεων ζωγραφικού έργου, που ο ίδιος στη διδακτορική διατριβή του είχε αποδώσει σε ανώνυμο ζωγράφο της Σαρτρ.

Το έργο απεικονίζει τον Γάλλο πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη και φιλότεχνο Charles-Marie-François Olier, μαρκήσιο de Nointel (1635-1685) και τη συνοδεία του στην Αθήνα το 1674, με την τελευταία άποψη του Παρθενώνα πριν τον βομβαρδίσει ο Βενετός δόγης Francesco Morosini (1619-1694) το 1687. Στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών ο πίνακας προσγράφεται στον Γάλλο ζωγράφο Jacques Carrey (1649-1726), μέλος της ομάδας που συνόδευε τον μαρκήσιο και σχεδιαστή όψεων του Παρθενώνα πριν από τον βομβαρδισμό.

Σπάνιος φίλος

Είχα την τύχη ο Στέλιος Λυδάκης να με τιμήσει με τη φιλία του από τη δεκαετία του 1990! Οι τακτικές συναντήσεις και τα δείπνα μας στο διακοσμημένο από τον ίδιο μοναδικά σπίτι του, με τις βιβλιοθήκες και με τα έργα, οι συζητήσεις μας για καλλιτέχνες που είχε γνωρίσει και για βιώματά του, καθόρισαν και τον δικό μου ορίζοντα. Δεν ξεχνώ την αγάπη που μου είχε δείξει σε διάφορες περιστάσεις, τα ταξίδια μας στην Ιταλία και σε αρχαιολογικούς χώρους ανά την Ελλάδα, και ότι ήταν εκείνος που συνέταξε την εισήγηση της διδακτορικής διατριβής μου για τον γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο (1889-1974)  στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών το 1996 και ότι δέχθηκε να μιλήσει κατά την παρουσίαση του βιβλίου μου “Ζητήματα Νεοελληνικής Γλυπτικής” το 1999.

Η συγκρότησή του στην Αρχαιολογία τον καθόρισε και στην Ιστορία της Τέχνης. Αναζητούσε και κατόρθωνε να εντοπίζει τα πρότυπα για νεότερα ελληνικά έργα τέχνης. Την οδυνηρή απώλεια στην εφηβική ηλικία του γιου του Φίλωνα, που είχε πάθος με τη φωτογραφία, προσπαθούσε να τη θεραπεύει με αντίδοτο τη λατρεία για την αρχαία τέχνη, με αδιάκοπη ενδοσκόπηση, με τη σύνθεση του πολυσέλιδου Πυριφλεγέθοντα. Οι έσχατες μέρες, απαισιόδοξου ποιήματος σε οκτώ άσματα, που εξέδωσε το 1988, ενώ επανεξέδωσε με ένα ακόμα άσμα το 1995 (Εκδόσεις Κανάκη), και του μυθολογικού ήρωα “Ύλα”, σε εννέα άσματα, που εξέδωσε το 2005· με την έγνοια για την κόρη του Μυρτώ και για την οικογένειά της.