Ιθαγένεια, τοπικισμός και μειονότητες

Γράφει ο Λαοκράτης Βάσσης  – 

Η σχέση της Αριστεράς με την ελληνική πολιτιστική ιθαγένεια μπορεί να συνδεθεί με μια ανοιχτή αντίληψη για τη σχέση με τις ρίζες μας. Στο πλαίσιο αυτής της αντίληψης, το εθνικό (ελληνικό) θα αναπέμπει στο ευρωπαϊκό και τα δυο μαζί στο οικουμενικό. Για να μην παρεξηγηθώ θα επικαλεστώ τον Εντγκάρ Μορέν, που σίγουρα δεν διατρέχει κίνδυνο να κατηγορηθεί για εθνικισμό. Γράφει, λοιπόν, ο Μορέν (Η πολιτική πολιτισμού, Εκδ. Λιβάνη):

«Η ομογενοποίηση, η τυποποίηση, η ανωνυμία τείνουν να καταστρέψουν τους ποικίλους πολιτισμούς και οδηγούν στην απώλεια των ριζών… Πρέπει να κατανοήσουμε ότι είναι αναγκαίο να ανατρέξουμε ξανά στις πηγές, στις ρίζες… Η επιστροφή στις πηγές, την οποία προτείνουμε, συνδυάζει την επιστροφή στη γαλλική πηγή, στην ευρωπαϊκή γη και στην πηγή της Γης…

»Υπάρχουν δυο τρόποι να ξαναβρούμε την πίστη του έθνους στον εαυτό του. Ο ένας είναι το εθνικιστικό κλείσιμο, ο άλλος είναι ο πατριωτισμός και το άνοιγμα… Ο γαλλικός πατριωτισμός και  ο ευρωπαϊσμός δεν πρέπει να αντιπαρατίθενται… Δεν πρέπει να αποβάλουμε τη γαλλική μας ταυτότητα, αλλά πάντοτε να εντασσόμαστε και να τοποθετούμαστε στο παγκόσμιο» (σελ. 229-231).

Ο Γάλλος σοσιαλιστής, διδάσκοντας κι εμάς, μόνο ενοχικά δεν αντιμετωπίζει την εθνική (γαλλική) ταυτοτική του αφετηρία. Κάθε άλλο μάλιστα. Η δική του αντίληψη, όπου η Γαλλία αναπέμπει στην Ευρώπη και η Ευρώπη στην Οικουμένη, μπορεί να είναι και δική μας αντίληψη.

Στην τροχιά της συνύπαρξης

Μπορεί να είναι αντίληψη όλων των εθνικών συλλογικοτήτων του κόσμου που αρνούνται την γκρίζα ισοπέδωση της συντελούμενης πλανηταρχικής παγκοσμιοποίησης, οραματιζόμενες ένα πολύχρωμο οικουμενικό μέλλον εναρμονισμένης συνύπαρξης όλων των εθνικών-πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων του κόσμου μας. Κι αυτή είναι η πολιτιστική τροχιά που πρέπει να σηματοδοτεί η σύγχρονη Αριστερά ως πολιτική και πολιτιστική πρωτοπορία του τόπου μας.

Σ’ αυτή την τροχιά απαιτείται κριτική προσέγγιση του πολιτιστικού πλουραλισμού και της πολυπολιτισμικότητας, που δεν είναι πάντοτε αθώα η επίκλησή τους. Εκτιμώ πως θα παραβίαζα ανοιχτές θύρες, αν σημείωνα πως ο πλουραλισμός είναι σύμφυτο γνώρισμα των πολιτισμών. Τόσο στο εσωτερικό τους όσο και στις αλληλεπιδράσεις τους τείνουν ταυτοχρόνως, δίκην νόμου της εξέλιξής τους, και στην ομογενοποίηση ή σύγκλιση και στη διαφοροποίηση ή απόκλισή τους, με απολύτως αναγκαία τη διαλεκτική ισορροπία αυτών των τάσεων.

Τοπικοί πολιτισμοί και μειονότητες

Αυτή, όμως, η ισορροπία πολύ συχνά ανατρέπεται προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση με κλιμακούμενης σοβαρότητας επιπτώσεις. Για παράδειγμα, οι επιδιώξεις της εθνικής ομοιογένειας απ’ τα εθνικά κράτη δεν είχε μόνο θύμα τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες των μειονοτήτων, αλλά και τις παντελώς «αθώες» τοπικές πολιτιστικές εκφράσεις των ίδιων των εθνικών πολιτισμών.

Σε ουκ ολίγες περιπτώσεις, οι τοπικοί πολιτισμοί εξέθρεψαν αφελείς τοπικισμούς. Οι δε μειονότητες, όπερ και το μείζον, λειτούργησαν σαν όχημα εθνικισμών και μοχλός αποσταθεροποιήσεων, για να μην αναφερθούμε και στην καθόλου ασυνήθη σύγκρουση πολιτισμών, που με πολύ ενδιαφέρουσες παραμέτρους θεωρητικοποίησε ο πολύς κύριος Χάντιγκτον.

Που σημαίνει πως ένα σύμφυτο με την ουσία και την εξέλιξη των πολιτισμών γνώρισμα, όπως ο πλουραλισμός, δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως πολιτικά ουδέτερο μέγεθος. Χωρίς φυσικά αυτό να επιτρέπει σε έναν σύγχρονο άνθρωπο, προπαντός σε ένα σύγχρονο αριστερό, να θέτει την περί πολιτιστικού πλουραλισμού άποψή του στο ικρίωμα των όποιων πολιτικών σκοπιμοτήτων. Αυτό θα ήταν η άλλη άκρη της εν πολιτικώ κενώ προσέγγισής του.

Επικίνδυνες παρεκτροπές

Έτσι, όπως είναι αυτοαναιρετικό για έναν αριστερό να αγνοεί τα όποια υπαρκτά πολιτιστικά δικαιώματα των μικρών ή μεγάλων μειονοτήτων, είναι και επικίνδυνα αφελές να αγνοεί τα πιθανά εθνικιστικά παιγνίδια τους. Δηλαδή, να μετατρέπεται αφελώς (και εξ αντικειμένου) σε «διακινητή» των εθνικισμών τους και των επιδιώξεών τους, που εκπορεύονται από τα εθνικά τους ή και άλλα κέντρα, όπως συμβαίνει στη γέμουσα από τέτοια ιστορικά πάθη και παθήματα βαλκανική γειτονιά μας.

Κατά βάθος και κατά προέκταση, τα ίδια ισχύουν και με την πολυπολιτισμικότητα. Τόσο υπό την έννοια της εναρμονισμένης συνύπαρξης των πολιτιστικών διαφορετικοτήτων στο πλαίσιο μιας εθνικής-πολιτιστικής συλλογικότητας, όσο και υπό την έννοια της ανάλογης εναρμονισμένης συνύπαρξης των ίδιων των εθνικών-πολιτιστικών συλλογικοτήτων στα κοινά όρια υπερεθνικών ολοκληρώσεων, όπως η ΕΕ, ή στα ανοιχτά πεδία και τους ομιχλώδεις ορίζοντες της συντελούμενης παγκοσμιοποίησης.

Τα κύματα της άναρχης μετανάστευσης δημιουργούν μία νέα πραγματικότητα ακόμη και σε εθνικά κράτη με καθολική σχεδόν μέχρι χθες εθνική-πολιτιστική ομοιογένεια. Η πολυπολιτισμικότητα τίθεται πια με νέους και πολύ πιεστικούς όρους όχι μόνο στη δεοντολογική της διάσταση, που είναι η μια της όψη, αλλά και στην κρίσιμη διάσταση των συνακόλουθων προβλημάτων της, που είναι η επίμαχη και γκρίζα της όψη.

Αυτή η όψη πολύ συχνά φορτίζεται και περιπλέκεται απ’ τη φετιχοποιημένη απολυτότητα, άλλοτε με ρομαντικές αφέλειες και άλλοτε με πονηρές αποσιωπήσεις, στην όλη προβολή και διεκδίκησή της. Γιατί, όπως ήδη σημειώσαμε, είναι πολύ μικρές οι αποστάσεις ανάμεσα στα αυτονόητα μειονοτικά πολιτιστικά δικαιώματα και στα επικίνδυνα παιγνίδια με τις υπαρκτές μειονότητες. Γιατί υπάρχουν και οι «επινοημένες» μειονότητες.