Κι όμως ο Μπρεχτ αγαπά τον Ουάιλντ

Όταν έγραφε το 1935 ο Μπρεχτ τις πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια το φάντασμα του φασισμού πλανιόταν βαρύ πάνω από την Ευρώπη. Τα γεγονότα στην Γερμανία και την Ισπανία, λίγο αργότερα, αποτελούν την φρικιαστική αφορμή για τους διανοούμενους να ορθώσουν το ανάστημά τους ενάντια στον ολοκληρωτισμό.

Όλα αυτά γνωστά. Αντιστοίχως, σημαντικό έναυσμα αποτελεί το παράδειγμα της Σοβιετικής Ένωσης, με τα πενταετή της πλάνα και τον αμετάκλητα ριζωμένο της σταλινισμό και λίγο αργότερα τις δίκες της Μόσχας. Κι αυτά γνωστά και δεν είναι λίγοι οι αρχαιολάτρεις και οι ιστορικοί που –δικαίως ως έναν βαθμό– εντυπωσιάζονται από τα λαμπρά, αλλά και τα όχι και τόσο λαμπρά μνημεία του παρελθόντος.

Ήταν η εποχή που τα αντίπαλα στρατόπεδα υψώνονται μέχρι τα ουράνια, αναγκάζοντας τον καθένα, αν όχι να τα επιλέξει, τουλάχιστον να χωθεί στη σκιά τους. Δεν είναι μόνον ο Μπρεχτ που επιλέγει το καταφύγιο των κόκκινων πύργων, αλλά και μια ολόκληρη γενιά προοδευτικών καλλιτεχνών και διανοουμένων που σπεύδουν να συστρατευτούν κάτω από τη σημαία του υπαρκτού σοσιαλισμού. Οι συμπαθείς σουρεαλιστές ανάμεσά τους, λίγο νωρίτερα, το 1929. Η απειλή είναι ορατή. Ο εχθρός προ των πυλών. Οι καιροί ήταν δύσκολοι για την πολιτική και δυσκολότεροι για την τέχνη.

Είναι δύσκολο να μην είσαι επαναστάτης. Να μην αρθρώνεις εναργή πολιτικό λόγο. Να μην γράφεις την αλήθεια. Σε καιρούς χαλεπούς προέχει η αλήθεια και οι πέντε μπρεχτικές δυσκολίες συνίστανται στο θάρρος να την γράψεις, στην εξυπνάδα να την ανακαλύψεις, στην τέχνη να την κάνεις ευκολομεταχείριστη, στην κρίση να την προωθήσεις σε εκείνους που θα αποκτήσει δύναμη και στην πονηριά να την μεταδίδεις στους πολλούς.

Κι όμως ο Μπρεχτ αγαπά τον Ουάιλντ

Ο Μπρεχτ είναι ένας σύγχρονος Ευριπίδης. Δεν αγαπά τα ωραία σχήματα, τον αφήνουν αδιάφορο. Είναι ένας στρατιώτης στην υπηρεσία της επανάστασης. Δεν ανέχεται την παρέκκλιση, εκτός και αν αυτή εξυπηρετεί τον σκοπό του. Και η παρέκκλιση δεν μπορεί ποτέ να είναι ηθική, μπορεί μονάχα να είναι μορφολογική. Καθαρά φιλολογικά μιλώντας, στο επίπεδο της ιστορίας της τέχνης οι μορφολογικές προσεγγίσεις του Μπρεχτ είναι, σε σημεία, πρωτοπορία της εποχής. Εάν, όμως, η παρέκκλιση είναι επί του περιεχομένου, είναι κατά βάση ανήθικη και ο Μπρεχτ είναι βαθιά ηθικός. Και λίγο ηθικιστής, άθελά του.

Γιατί ο  Μπρεχτ έχει να αντιμετωπίσει την μπότα του ναζισμού, έχει να προασπίσει την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, έχει πολλά στο μυαλό του και η ζωή είναι μια Ορέστεια. Τελικά τους φόνους του μητροκτόνου ολοκληρωτισμού θα απαλύνουν οι γάμοι της αλήθειας και της τέχνης με τη βοήθεια του από μηχανής θεού σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ο Μπρεχτ φαίνεται να μισεί τον Ουάιλντ. Ο Ουάιλντ είναι η μύγα που κάθεται στη μύτη του. Δεν είναι ο ένστολος φασίστας, δεν είναι ο εγκάθετος του ιμπεριαλισμού, δεν είναι καν ο εσωτερικός εχθρός. Ο Ουάιλντ είναι κάτι χειρότερο: ο αδιάφορος ανηθικοποιός, το –με την αριστοτελική έννοια– κτήνος, ένας αλαφροΐσκιωτος τυχοδιώκτης.

Ο Μπρεχτ φαίνεται να μισεί τον Ουάιλντ, αλλά κατά βάθος τον αγαπά. Όχι γιατί ο Ουάιλντ ενδιαφέρεται για τον Μπρεχτ. Ο Ουάιλντ αδιαφορεί παντελώς για τα φιλόπονα και φιλότιμα σχέδια του Μπρεχτ, για την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα οποιαδήποτε δεσμά του. Και σίγουρα αδιαφορεί για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Ο μόνος λόγος που δεν είναι εγγεγραμμένος στους καταλόγους του ναζιστικού κόμματος είναι γιατί τον ταλαιπωρούν αφάνταστα οι παρελάσεις και κυρίως η κακογουστιά των ναζί. Ωστόσο, ο Μπρεχτ αγαπά τον Ουάιλντ. Γιατί στα μάτια του βλέπει να καθρεφτίζονται τα δικά του νερά.

Το ωραίο ψέμα και η βαρετή αλήθεια

Ο Ουάιλντ αναγνωρίζει τα πάθη του Μπρεχτ. Αναγνωρίζει τον αγώνα του και συμμερίζεται τις δυσκολίες που έχει. Δεν μπορεί να ξεφύγει από τη δική του μοίρα, που τελικά θα είναι ο θάνατος, είτε στα γκούλαγκ, είτε στα κρεματόρια του Ρέντιγκ, ταπεινωμένος και μετανιωμένος, μια σκιά του πρότερου εαυτού του. Αλλά διευκολύνει τον Μπρεχτ, αποκαλύπτοντάς του την έκτη δυσκολία για να γράψει κανείς την αλήθεια: τη διατύπωσή της έτσι ώστε να αξίζει να γραφτεί. Γιατί ο Μπρεχτ, ως πρακτικός -ή καλύτερα πραχτικός- άνθρωπος, θεωρεί ότι η αλήθεια αξίζει να ειπωθεί ούτως ή άλλως.

Από την άλλη ο Ουάιλντ δεν ενδιαφέρεται να την ακούσει εάν δεν τον διασκεδάζει. Για την ακρίβεια δεν τον ενδιαφέρει να την ακούσει σε καμία περίπτωση, παρά μόνον να την πει, αν τελικά τον διασκεδάζει. Γιατί ο Ουάιλντ δεν γράφει στο χαρτί, αλλά στο νερό, όπως λέει κι ο Ζιντ. Οι ομόκεντροι κύκλοι στην επιφάνειά του νερού μεταφέρουν τη διάθλαση των λεγομένων του για λίγα μέτρα μόνο, μέχρι να χαθούν για πάντα. Ο Ουάιλντ προτιμά ένα ωραίο ψέμα από μια βαρετή αλήθεια. Όχι το ψέμα του πολιτικού, ή του δικηγόρου, ή του δημοσιογράφου, αλλά το ψέμα του πραγματικού ψεύτη, του ρέκτη του ψεύδους, εκείνου που ψεύδεται με χαμογελαστά μάτια και πλατιά χείλη.

Αυτό το ψέμα, αυτή η απολύτως μοναδική ανθρώπινη επινόηση, είναι η απολλώνεια  διάσταση στο διονυσιακό κατά τα άλλα κόσμο του Μπρεχτ. Το άλας της ζωής που του λείπει, η δυσκολία που δεν έχει ακόμα αναγνωρίσει. Με την έννοια  ψεύδος, ο Ουάιλντ, λάτρης των πλαγίων οδών και τέκνο του ρομαντισμού, δεν εννοεί την κυριολεκτική απόκρυψη ή στρέβλωση της αλήθειας, όχι αναγκαστικά τουλάχιστον. Περισσότερο υπαινίσσεται το απαύγασμα της ανθρώπινης διανόησης, τον αυθεντικό και πρωτότυπο στοχασμό, την καθαυτή δημιουργία, τη με τους όρους του γερμανικού ιδεαλισμού “καθαρή” τέχνη, με την ίδια τη Ζωή να αποτελεί τη δέκατη μούσα. Ο Ουάιλντ είναι ένας διάττων αστέρας.

Το πανέρι της επανάστασης

Η μοίρα του είναι ο χαρακτήρας του. Δεν μπορεί να αφήσει παρακαταθήκες άλλες από εφήμερες λάμψεις στο δημόσιο στερέωμα και μετά να σβήσει, έχοντας λαμπρύνει, όμως, για λίγο τον νυχτερινό ουρανό. Ο Μπρεχτ είναι ο μόνος που μπορεί να αντιληφθεί τη σημασία των στιγμιαίων αυτών “illuminations” για την αλήθεια του. Γιατί αυτές οι προσωρινές εκλάμψεις είναι αυτό που χρειάζεται  η αλήθεια του για να φωτιστεί κατάλληλα και να αποτυπωθεί στη συλλογική φωτογραφική μνήμη για πάντα. Γι’ αυτό Μπρεχτ αγαπά τον Ουάιλντ κι ας διατείνεται διαφορετικά.

Ο σημερινός Μπρεχτ είναι ένας τιμημένος ογκόλιθος. Είναι ένας σεβάσμιος γέροντας εκατόν τόσο χρόνων, ένας ελεύθερος ποταμός που περιορίζεται μονάχα από τις όχθες του. Ο σημερινός Μπρεχτ είναι αρκετά σοφός, ώστε να αναγνωρίζει τη δυσκολία που του υποδεικνύει ο Ουάιλντ. Δεν είναι ότι έχει απορρίψει τις άλλες που ο ίδιος ανακάλυψε. Γνωρίζει πια, όμως, ότι στον κήπο που ανθίζουν τα εκατό λουλούδια, αυτά τα λουλούδια πάσχουν από το εγγενές ελάττωμα της φύσης: την έλλειψη φαντασίας.

Ο Μπρεχτ δεν ασχολείται με τα αγριόχορτα παρά μόνο για την εφήμερη διασκέδασή του, υιοθετώντας με κάποια σεμνότυφη ντροπή λίγη από την παιδιάστικη ευθυμία του Ουάιλντ. Τα λουλούδια του ανακυκλώνουν τυχαία σχήματα και χρώματα και αρώματα για να προκαλέσουν τις αισθήσεις. Τέτοιος είναι ο ανταγωνισμός τους για μια θέση στο πολυπόθητο πανέρι της επανάστασης, που τα περισσότερα καταλήγουν στη φαυλότητα, ή ακόμα χειρότερα στην επιφανή μονοτονία και κακόγουστη επανάληψη.

Όταν όλα τα χρώματα είναι έντονα, αυτό που τελικά ξεχωρίζει είναι το πιο απαλό. Όταν όλα τα αρώματα είναι μεθυστικά, αυτό που θυμόμαστε είναι το πιο διακριτικό. Όταν όλα τα σχήματα είναι έξαλλα, αυτό που ξεχωρίζει είναι το πιο σαφές. Και φυσικά στον κήπο των εκατό λουλουδιών, ο ουαϊλντικός Μπρεχτ διασκεδάζει -με τον κίνδυνο ή την ελπίδα να χαρακτηριστεί ελιτιστής- με τη μίζερη διάνοια των ζιζανίων.

Τα βελανίδια που ονειρεύονται…

Αηδιάζει με την μικράν, κατάπτυστόν τους καρδία, αλλά δεν παύει να τα συμπονά με λίγο κακοπροαίρετη κατανόηση. Γιατί και εκείνα ονειρεύονται ότι μπορεί να ανθίσουν, όπως στον κήπο του Γκράμσι όλα τα βελανίδια ονειρεύονται να γίνουν βελανιδιές. Δυστυχώς γι’ αυτά, η σκληρή αλήθεια είναι ότι τα 999 στα 1000 θα καταλήξουν τροφή για τα γουρούνια, αλλά αυτά συμβαίνουν σε άλλους κήπους.

Ο ουαϊλντικός Μπρεχτ είναι αναπόφευκτα μεταμοντέρνος. Πατροπαράδοτα πρωτοπόρος, λαϊκά ακαδημαϊκός, συντηρητικά επαναστατικός και επαναστατικά συντηρητικός. Φάσκει μέσα από τις αντιφάσεις του, όχι επειδή απλά είναι παιδί της κατακερματισμένης και ιδεολογικά μετέωρης εποχής του, αλλά επειδή η εποχή του η ίδια δεν είναι παρά ένα παιδί, που μόλις μπαίνει στην πρώτη του εφηβεία. Ένα παιδί που πασχίζει να ξεφορτωθεί τα πολιτιστικά στίγματα που σπιλώνουν το νεανικό του μέτωπο.

Από όλες τις δυσκολίες για να γράψει την αλήθεια, δύο τον ενδιαφέρουν πραγματικά: το θάρρος να την γράψει και η διατύπωσή της έτσι ώστε να αξίζει να ειπωθεί. Ίσως και η ευφυία να την ανακαλύψει. Αν και από κρυπτοφαρισαϊκή μετριοφροσύνη διατείνεται ότι την αναζητά, ουσιαστικά θεωρεί ότι την κατέχει.

Από την άλλη, κατά βάθος αμφιβάλλει και επανεξετάζει. Είπαμε: φάσκει και αντιφάσκει και ελπίζει να έχει δίκιο ο μεγάλος τιμονιέρης για τη διαλεκτική των αντιθέσεων. Αλλά ας μην είμαστε σκληροί απέναντί του. Άλλωστε, έχει κερδίσει μια θέση στην αιωνιότητα. Την επόμενη φορά που θα μιλήσει θα πει κάτι που θα αξίζει να ειπωθεί, αλλιώς θα σωπάσει. Αν είναι κάτι που έμαθε ο Μπρεχτ στον Ουάιλντ, αυτό είναι να μάθει να ακούει, ή καλύτερα να αφουγκράζεται. Απόψε ο Μπρεχτ θα ανεβάσει Ουάιλντ.