Κολωνάκι – Γιατί η πλατεία Φιλικής Εταιρείας δεν είναι φιλική

Ο συνάδελφος αρχιτέκτονας Θανάσης Κουτρουβέλης, με μία ευφάνταστη αρχιτεκτονική ανάλυση, απαντώντας στο άρθρο του δημοσιογράφου Νίκου Βατόπουλου με τίτλο ‘Η κατρακύλα της πλατείας Κολωνακίου’, κάνει το παρακάτω, επί μέρους, καυστικό σχόλιο σε σχέση με τις επιρροές των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, αρχιτεκτόνων που τη σχεδίασαν:

«Φαίνεται πως, όταν ο Μεταξάς, ο Νικολούδης, ο Καψαμπέλης, ο Βουρέκας, ο Στάϊκος και λίγοι ακόμα, παρέδιδαν μαθήματα διά του έργου ‘κτίζοντας’ το μαγαζί που λέγεται Κολωνάκι και ένα γύρω, … οι κύριοι καθηγητές του ΕΜΠ και σχεδιαστές της Πλατείας Φιλικής Εταιρείας (πλατεία Κολωνακίου), απείχαν συνειδητά, επιλέγοντας να εντρυφήσουν στην σπουδή των καλντεριμιτζήδων, Κωνσταντινίδη και Πικιώνη!

Διότι, οι εν λόγω  κύριοι (Μεταξάς, Νικολούδης, Καψαμπέλης, κλπ) ήταν των σαλονιών, των μαρμάρινων και των δρύινων γυαλιστερών δαπέδων που έφεραν οι Βαυαροί. Αυτό τουλάχιστον μαρτυρεί η πλατεία Κολωνακίου αλλά και τόσες άλλες που εκπονήθηκαν από τους μαθητές αυτών, όπως Ομονοίας, Κοτζιά, κ.α.». Σε συμπληρωματικό του σχόλιο ο κ. Κουτρουβέλης, αναγνωρίζοντας το λάθος του, διευκρινίζει ότι με το «καλντεριμιτζής» εννοούσε τη «vernacular» που σημαίνει λαϊκή αρχιτεκτονική.

Όντας σε απόλυτη διαφωνία με τον παραπάνω σχολιασμό, δεν βρίσκω τίποτα αρνητικό στην κατά Κουτρουβέλη «εντρύφηση» των σχεδιαστών της πλατείας. Το αντίθετο μάλιστα. Καθότι, ιδιαίτερα οι Κωνσταντινίδης και Πικιώνης, αντλώντας την έμπνευση τους από την λαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση, προσέδωσαν τελικά οικουμενική διάσταση στα έργα τους.

Ο τρόπος που συνέθεσαν, π.χ. την παραδοσιακή πέτρα με το σύγχρονο μπετόν, [διαμορφώσεις γύρω από Ακρόπολη και λόφο Φιλοπάππου (Πικιώνης) και ξενοδοχεία «Ξενία» του ΕΟΤ (Κωνσταντινίδης)] συνέβαλλε καθοριστικά στη νεωτερική εξέλιξη της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Πορεία την οποία υπηρέτησε με συνέπεια, αλλά και εξέλιξε στην συνέχεια το γραφείο των άξιων συναδέλφων Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη.

Οι ‘Κήποι του Πασά’ στη Θεσσαλονίκη

Με την ευκαιρία όμως αυτού του διαλόγου τολμώ μια περαιτέρω συγκριτική σκέψη. Η διαμόρφωση της πλατείας μου θυμίζει, πρωτόλεια, τους ‘Κήπους του Πασά’ στη Θεσσαλονίκη. Επιρροή η οποία και θα μπορούσε, πιθανολογώντας, να έχει προέλθει από τα παλιά-πρώιμα χρόνια των σχεδιαστών της. Όπου σε μια έκταση περίπου ενός στρέμματος έχουν δημιουργηθεί μικρές πέτρινες κατασκευές σαν παιδικά κάστρα, με δρομάκια, σιντριβάνια, σκάλες σε διαφορετικά επίπεδα και υπερυψωμένα καθιστικά, που σε κάποιους θυμίζουν τη φανταστική αρχιτεκτονική του Γκαουντί στο πάρκο Γκουέλ της Βαρκελώνης.

Αυτοί οι κήποι, στα μέσα της δεκαετίας του 1960, αναδείχτηκαν μεταξύ των εκπαιδευτικών κύκλων της αρχιτεκτονικής σχολής της Θεσσαλονίκης και αποτέλεσαν υλοποιημένο δείγμα ενός πρότυπου μοτίβου, του ‘απρόβλεπτου’ και του ‘τυχαίου’. Της ‘παιχνιδιάρικης’ και ‘ανθρώπινης κλίμακας σύνθεση’. Επηρέασαν αντίστοιχα, σε θεωρητικό επίπεδο, τις σκέψεις πολλών απ’ αυτούς που θήτευσαν στη σχολή εκείνη την περίοδο.

Όλα αυτά μάλιστα συνδυάζονταν με τις προσεγγίσεις κορυφαίων και πολυσυζητημένων για την εποχή θεωρητικών πονημάτων: του N. Wiener, ‘Κυβερνητική και Κοινωνία’ (Cybernetics and Society), εκδόσεις Παπαζήση και των Christopher Alexander, Sara Ishikawa, Murray Silverstein, A Pattern language which generates multi service centers, Berkeley, Calif., Center for Environmental Structure, 1968.

Το κριτήριο της προσβασιμότητας*

Έχοντας και την προσωπική μου άποψη της –κατά το Νίκο Βατόπουλο– πολύ εύστοχης, «κατρακύλας της πλατείας Κολωνακίου» και σε συσχετισμό με τις παρατηρήσεις του κ. Θανάση Κουτρουβέλη, (στο σχόλιο του επίσης αναφέρεται «στον δικαιολογημένο θυμό της κυρίας Στάη, η οποία στην προσπάθεια της να διασχίσει την πλατεία, τσάκισε τα τακούνια της στα φρεσκοκτισμένα τότε αγκωνάρια της»), βρίσκω την ευκαιρία να αναδείξω ένα παραγνωρισμένο αλλά σημαντικό κριτήριο.

Πρόκειται για ένα κριτήριο που, μαζί με την αειφορία, θα έπρεπε να κυριαρχεί στο σχεδιασμό όλων αυτών που συμμετέχουν στη διαμόρφωση των σύγχρονων πόλεων, των πλατειών και των κοινοχρήστων χώρων γενικότερα. Αυτό της προσβασιμότητας. Συνθετικό κριτήριο, το οποίο δυστυχώς και οι πλείστοι διατρίβοντες περί την αρχιτεκτονική το αγνοούν και το παρακάμπτουν.

Η συγκεκριμένη πλατεία, λοιπόν, όσον αφορά την προσβασιμότητα και ειδικότερα των ανάπηρων συμπολιτών μας και όχι μόνον, αποτελεί ατυχές δείγμα σύγχρονης επώνυμης αρχιτεκτονικής, αλλά και άνισης μεταχείρισης των κατοίκων της πόλης ως προς την χρήση του δημόσιου κοινόχρηστου χώρου. Η πλατεία Κολωνακίου δεν γίνεται «να χαρακτηρίζεται, με βάση τις αρχές που δουλεύουν οι αρχιτέκτονες και τον υπαίθριο χώρο, σαν ένας δημόσιος εσωτερικός χώρος της πόλης, ένα ανοιχτό δωμάτιο προς δημόσια χρήση».

Ο λόγος είναι ότι όλα τα άτομα με αναπηρία (σε αναπηρικά αμαξίδια, μειωμένης κινητικότητας, με προβλήματα όρασης ή τυφλά, κλπ), ούτε να χαρούν μπορούν ούτε να περιηγηθούν τις «με ευαισθησία μικρής κλίμακας» γωνιές ή τα «παιχνιδιάρικα» ανισόπεδα τύπου ‘Κήπων του Πασά’ καθιστικά της.

Η περιορισμένη κινητικότητα τους δεν τους επιτρέπει να διαχειριστούν, τα πολλά σκαλοπάτια και «την εναλλαγή των υλικών στο ιδιότυπο μονοπάτι (χαλίκι, χώμα, κυβόλιθοι, μπετόν) …και τους θύλακες χώρου – μπετονένια καθίσματα, ενδιάμεσους χώρους ζωής, όπως ακριβώς συμβαίνει και στους διαδρόμους που διαμορφώνουν οι αρχιτέκτονες στα κτίρια τους».

Αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι, κατασκευαστές, διοικητικοί που παίρνουν και υλοποιούν αποφάσεις, όλοι οι δηλαδή οι εμπλεκόμενοι στην υλοποίηση των κριτηρίων της ισότητας και της προσβασιμότητας στη χρήση των χώρων, αγνοούν αυτές τις αρχές, θεωρώντας ότι είναι δευτερευούσης σημασίας.

Γι’ αυτό και τις περισσότερες φορές, ολιγωρούντες και για λόγους οικονομίας, αποφεύγουν να τις εφαρμόσουν! Τόσο απλά. Όμως η κοινωνική μέριμνα και η ευαισθησία στην εφαρμογή αυτών των αρχών θα πρέπει πλέον να είναι αυτονόητη και η αντιμετώπισή τους εκ διαμέτρου αντίθετη από αυτή της περιόδου των Πικιώνη και Κωνσταντινίδη.

Και όπως σχολιάζει ο κ. Κουτρουβέλης, και εδώ συμφωνώ μαζί του, «η αρχιτεκτονική των τετραγώνων, των ανισόπεδων πάνω-κάτω, στρογγυλών, τριγώνων, κρυφών κρεμαστών κήπων, λαβυρίνθων, κλπ, δεν μπορεί να εφαρμόζεται άκριτα στο δημόσιο χώρο. Καθότι αυτός δεν μπορεί να αποτελεί πεδίο άσκησης προσωπικών φαντασιώσεων και αρχιτεκτονικών γυμνασμάτων που καταλήγουν σε βάρος των πολλών – (φαντασιώσεις και γυμνάσματα) που είναι θεμιτά για ιδιωτικούς κήπους και επαύλεις».

Emergency alert για τους νέους δημάρχους!

Η φήμη της πλατείας Φιλικής Εταιρείας, (πλατεία Κολωνακίου), ξεπερνά τα ελληνικά σύνορα. Η θέση της δε, «στέκι» στο κέντρο της παλιάς αστικής Αθήνας, της προσδίδει μοναδικά και αναντικατάστατα χαρακτηριστικά τα οποία και επηρεάζουν την πόλη σημαντικότερα από το μέγεθός της. Ο ατυχής σχεδιασμός της, σε συνδυασμό με την επακόλουθο της κρίσης «κατρακύλας του Κολωνακίου», εκτιμώ ότι απαιτούν τον έγκαιρο ανασχεδιασμό και την ανακατασκευή αυτής της σημαντικής πλατείας, με την ευκαιρία και της κατασκευής του ομώνυμου σταθμού Μετρό της γραμμής 4.

Ο εμπλουτισμός της δε με εκείνα τα ποιοτικά αρχιτεκτονικά στοιχεία που θα υπερβαίνουν τις κοινότυπες λύσεις και που θα ανταποκρίνονται ταυτόχρονα στα κριτήρια της προσβασιμότητας, (πέρα των αυτονόητων λύσεων της ράμπας και του ‘διαδρόμου τυφλών’) θα επιτρέψει δύο πράγματα: Αφενός την ισότιμη χρήση της από όλους τους πολίτες, αφετέρου θα συμβάλει στην αναστροφή της συνεχιζόμενης υποβάθμισής της. Μια τέτοια παρέμβαση δεν θα παραμείνει σημειακή, οι επιπτώσεις της θα επηρεάσουν θετικά την ευρύτερη περιοχή και θα συμβάλλουν στην βελτίωση της εικόνας της Πόλης.

Ιδού λοιπόν πεδίον δόξης λαμπρόν και μια ακόμα πρόκληση για τους νέους δημοτικούς άρχοντες των Αθηνών. Η έγκαιρη προκήρυξη ενός διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, σε συνεργασία με την ‘Αττικό Μετρό ΑΕ’, θα διασώσει αυτή τη φημισμένη πλατεία-στέκι από την κατά παραγγελία διαμόρφωση που θα υποστεί από την εταιρεία, μέσα στο πλαίσιο της κατασκευής του νέου σταθμού Μετρό των κυλιόμενων σκαλών, των απολήξεων του εξαερισμού και των ασανσέρ. Μόλις που προλαβαίνετε.

ΥΓ. Προκειμένου να συμπληρωθεί ο παραπάνω «διάλογος» (Κουτρουβέλης, Βατόπουλος, Παπαδόπουλος), που ουσιαστικά αναφέρεται στη διαμόρφωση του αστικού τοπίου και ιδιαίτερα των κοινόχρηστων χώρων, παροτρύνω να διαβαστεί επίσης το πρόσθετο και εμπλουτισμένο με φωτογραφίες της πλατείας Κολωνακίου, κείμενο/σχόλιο του συναδέλφου Γιάννη Πολυχρονίου.

---

*Ο Σωτήρης Ν. Παπαδόπουλος είναι αρχιτέκτονας
• Ιδρυτικό Μέλος του προγράμματος «Αρχιτεκτονική για Όλους» καθώς και των βραβείων «Προσβάσιμα και Φιλικά για Όλους έργα Αρχιτεκτονικής» – «Friendly and Inclusive Spaces’ Awards», της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων, (International Union of Architects – UIA).
• Ήταν επίσης μέλος της διεθνούς κριτικής επιτροπής για την απονομή των παραπάνω βραβείων των δυο προηγουμένων παγκοσμίων συνεδρίων, UIA 2017 Seoul – S. Korea και UIA 2014 Durban – S. Africa.