Λογοτεχνική κριτική ή ανυπακοή στα στερεότυπα

Ο όρος λογοτεχνική κριτική αφορά στην παρουσίαση και τον σχολιασμό ενός λογοτεχνικού έργου και του συγγραφέα του. Αρχικά τη συναντούσαμε σε ειδικά περιοδικά ή σε στήλες εφημερίδων σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα από την έκδοση του έργου, έτσι ώστε να διατηρεί την επικαιρότητά του. Για την ιστορία να αναφέρουμε πως η νεότερη λογοτεχνική κριτική εμφανίστηκε σε λογοτεχνικά περιοδικά της Αγγλίας (Tatler και Spectator) στις αρχές του 18ου αιώνα.

Σε εκείνη τη χρονική στιγμή δεν έλειψαν οι θεωρητικές συγχύσεις (και στη Γαλλία και στη Γερμανία), καθώς ο όρος criticism ή και literary criticism που πρωτοχρησιμοποιήθηκε συμπεριελάμβανε όλες τις μορφές ενασχόλησης με τη Λογοτεχνία. Στην Αγγλία ευελπιστούσαν τότε πως μέσω της λογοτεχνικής κριτικής θα επιτυγχάνονταν η πολιτισμική αφομοίωση των ανερχόμενων μικρομεσαίων αστικών στρωμάτων.

Στις μέρες μας η λογοτεχνική κριτική έχει επεκταθεί σημαντικά και δεν προσφέρεται μόνο από τα ειδικά λογοτεχνικά περιοδικά, πολλά από τα οποία  στο μεταξύ έχουν μετεξελιχθεί σε ηλεκτρονικά προσπαθώντας να διατηρήσουν το κύρος και την αίγλη τους. Στην κοινωνία της πληροφορίας που ζούμε, λογοτεχνική κριτική δεν ασκούν μονάχα οι άνθρωποι των γραμμάτων.

Λογοτεχνική κριτική ασκούν, όχι με τον καλύτερο τρόπο, ερασιτέχνες κριτικοί, αυτοαποκαλούμενοι δημοσιογράφοι λογοτεχνικού ρεπορτάζ και διάφοροι διαφημιστές των νέων κυκλοφοριών. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και δικτύωσης (ραδιόφωνο, τηλεόραση, διαδίκτυο, facebook κ.ά.) προσφέρουν τον χώρο και επενεργούν μάλιστα άμεσα και δραστικά.

Αντιμέτωποι με την προχειρότητα

Απότοκο της ευρύτερη σύγχυσης είναι να βαφτίζονται ως λογοτεχνική κριτική ακόμα και απλές βιβλιοπαρουσιάσεις. Αυτή η τελευταία μεταμόρφωση της προσδίδει ενίοτε και μία διαφημιστική λειτουργία που συρρικνώνει δραματικά τον αισθητικό της ρόλο και χαρακτήρα. Της κρίσης δηλαδή και της διά-κρισης των λογοτεχνικών κειμένων.

Κι έτσι από τους προβληματισμούς του Kant σχετικά με την υποκειμενικότητα της αισθητικής κρίσης και από τη λειτουργία της κριτικής του Eagleton (The Function of Criticism, 1984) και την αναγωγή της νεότερης κριτικής σε πράξη αντίστασης απέναντι στα απολυταρχικά καθεστώτα, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με την προχειρότητα και την υστεροβουλία διαφόρων τυχάρπαστων που απέκτησαν, έστω και τυπικά, βήμα.

Ο Τοντορόφ πάντως στο βιβλίο του “Η λογοτεχνία σε κίνδυνο” (Πόλις, 2013) συστήνει πως καλό θα είναι να διαβάζουμε κάθε βιβλίο στο πλαίσιο της ιστορίας των ιδεών και των λόγων που εισηγούνται κάτι στην κοινωνική αυτοσυνειδησία. Η σημερινή κριτική οφείλει να μην περιορίζεται μόνο στο πώς του βιβλίου. Το πώς είναι σημαντικό, αλλά το θέμα που θέτει ένα βιβλίο είναι εξίσου αν όχι σημαντικότερο.

Ο καλός συγγραφέας μας περνά ανεπαισθήτως από το πώς στο τι και στο γιατί. Και δεν ομιλούμε για ιδεολογικές και ηθικές αγκυλώσεις της κριτικής του παρελθόντος, όταν δηλαδή το καλλιτεχνικό έργο κρινόταν αμιγώς βάσει των πολιτικών του αντιλήψεων. Όμως δεν πρέπει η λογοτεχνική κριτική να φτάνει στο άλλο άκρο. Να αγνοεί τη δυναμική που μπορεί να έχει το λογοτέχνημα διά του θέματος που προτείνει στο αναγνωστικό κοινό και τους ερεθισμούς που αυτό προκαλεί.

Διαχρονική αξία

Ο ρόλος του κριτικού ή καλύτερα του συνειδητοποιημένου και επαρκή κριτικού της λογοτεχνίας δεν είναι διαμεσολαβητικός ανάμεσα στο έργο και στο αγοραστικό κοινό. Δεν ενημερώνει απλώς ή εξηγεί το περιεχόμενο και τη μορφή του λογοτεχνικού έργου. Ούτε αποσκοπεί κατ’ ανάγκη να το κάνει γνωστό στο κοινό, αν και αυτό αποδεικνύεται ενίοτε ιδιαίτερα χρήσιμο. Η λογοτεχνική κριτική έχει διαχρονική αξία, καθώς οφείλει να αξιολογεί τα σύγχρονα αλλά και τα βιβλία που εκδόθηκαν σε παλαιότερες εποχές.

Ο κριτικός λογοτεχνίας κινείται σε ένα ρευστό και διαρκώς αναμορφούμενο γίγνεσθαι όπου η λογοτεχνία υποκαθιστά συχνά τη φιλοσοφία και ο λόγος της επηρεάζει το κοινό αίσθημα. Η λογοτεχνική ανάγνωση ξεπερνά κατά πολύ μία διασκεδαστική πρακτική, καθώς φέρνει σε επαφή τον αναγνώστη με την πολιτική, τη θρησκεία, την ιδεολογία, την επιστήμη, την ηθική και μάλιστα πολλές φορές σε πολλαπλό φόντο· της εποχής του και της εποχής στην οποία αναφέρεται το έργο, των πεποιθήσεών του και των άλλων που διαφωνεί είτε δεν γνωρίζει καν.

Από τη διαρκή αυτή εποικοδομητική συνύπαρξη τίθενται οι βάσεις για να υπερβεί η λογοτεχνική κριτική, ως αυτοσκοπό της, τα προφανή ενδολογοτεχνικά αισθητικά κριτήρια που διερευνά. Ανοίγονται πλέον ορίζοντες και πολιτισμικές συζητήσεις για την πορεία της ανθρώπινης σκέψης και την εξέλιξη της κοινωνίας.

Ασκώ λογοτεχνική κριτική δεν σημαίνει πως περιορίζομαι στην εξιστόρηση της υπόθεσης, στην εξεύρεση των αφηγηματικών φωνών, στον ρόλο και στο ήθος των χαρακτήρων, ή στην ευρηματικότητα της πλοκής και των αποκαλύψεων. Ασκώ λογοτεχνική κριτική σημαίνει προ-κρίνω ποιοτικά έργα που καινοτομούν ιδεολογικά και αισθητικά, που διαμορφώνουν την κουλτούρα της κοινής γνώμης και συμβάλλουν στη ζύμωση των κοινωνικών, πολιτικών και ιδεολογικών ρευμάτων.

Άξονας πολιτισμικής συνέχειας

Έργα που δίνουν απαντήσεις σε διαχρονικά ερωτήματα, τα οποία κάθε άνθρωπος σε κάθε εποχή θέτει στον εαυτό του και στους άλλους. Ασκώ λογοτεχνική κριτική σημαίνει, ή πρέπει να σημαίνει, συμβάλλω στην επιβεβαίωση ή αναθεώρηση των υπαρχουσών αξιών. Χαράζω έναν άξονα πολιτισμικής συνέχειας.

Το προφίλ ενός κριτικού, η προσωπικότητά του, προκύπτει από τον λόγο του, από τα κείμενά του. Η κριτική που ασκούν οι πνευματικοί άνθρωποι, ανάμεσά τους πολύ συχνά πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, η κριτική των περιοδικών και των εφημερίδων, όλες είναι απαραίτητες και χρήσιμες, καθώς συνιστούν έναν διάλογο που βοηθά τον συγγραφέα να κοινωνήσει το έργο του στο κοινό.

Ο κριτικός διαμεσολαβεί τη σημασία και το νόημα του έργου στον αναγνώστη. Καθώς, όμως, το έργο τέχνης και το λογοτεχνικό κείμενο κατ’ επέκταση είναι -όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Benjamin- αυτόνομο και ετερόνομο μαζί, το περιεχόμενο της αλήθειας του δηλαδή συναρτάται από τον κόσμο και την ίδια στιγμή είναι ένας κόσμος χωριστός, το ζήτημα παραμένει. Πώς ο κριτικός, ειδικά σήμερα, θα ανιχνεύσει αυτή την αλήθεια;

Ένας καλός κριτικός λογοτεχνίας οφείλει να είναι εύστοχος και ριζοσπαστικός. Ανυπάκουος σε στερεότυπα και κατεστημένες αναλύσεις. Μανιώδης αναγνώστης που μπορεί σε περισσότερες από μία γλώσσες να βιώνει και να απολαμβάνει τη λογοτεχνική πράξη. Συγγραφέας, ούτως ή άλλως, που δεν επιζητά παντοιοτρόπως μία πρόσκαιρη δημοσιότητα, ούτε διακατέχεται από ψευδή αισθήματα παντοδυναμίας. Και ας έχει πάντοτε στο μυαλό του τη ρήση του Blanchot πως ο κριτικός προσέχει να μην υποκαταστήσει αυτό για το οποίο μιλά. Κριτική, δηλαδή, σημαίνει σταδιακή εξαφάνιση του κριτικού λόγου υπέρ του έργου.