Μαρμάρινοι άγγελοι του πένθους

Θέμα συχνό σε ταφικά μνημεία του 19ου αιώνα είναι οι θρηνωδοί άγγελοι. Ανάγλυφοι ή ολόγλυφοι, σε θλίψη ή σε περίσκεψη, εμφανίζονται όρθιοι, να κρατούν ανεστραμμένο δαυλό, σύμβολο της ζωής που την έχει ανατρέψει ο θάνατος, να αγκαλιάζουν σταυρό ή να καλύπτουν το βυθισμένο στη θλίψη πρόσωπό τους. Από την άκρη της φλόγας του δαυλού τους μπορεί να προκύπτει πεταλούδα, αλληγορώντας την ύστατη ανάσα σβησμένης ψυχής… Σηματοδότες καθώς είναι, συνοδεύονται από τη νυκτόβια γλαύκα, σύμβολο του ύπνου-θανάτου.

Κατά χριστιανική φιλολογική παράδοση του 203 μ.Χ., οι άγγελοι οδηγούν τις ψυχές των νεκρών προς τον ουρανό. Τέτοια ήταν η υπηρεσία των αρχαγγέλων Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ και Ουριήλ. Την ταφή των νεκρών την αναλάμβαναν άλλες αγγελικές δυνάμεις, οι οποίες ανέπεμπαν και προσήκοντες επιθανάτιους ύμνους, που φαίνεται να παραπέμπουν σε εκείνους των αρχαίων σειρήνων, οι οποίες με τη μουσική τους οδηγούσαν τις ψυχές στον άλλον κόσμο.

“Ψυχαγωγοί” άγγελοι

Από τον ρόλο της “ψυχαγωγίας”, οι άγγελοι ως μορφές πέρασαν και στη φύλαξη τάφων σε ευρωπαϊκά κοιμητήρια, όπως του Staglieno στη Γένοβα, του Père-Lachaise στο Παρίσι και του Α΄ Κοιμητηρίου στην Αθήνα. Το πενθούν πνεύμα, o άγγελος του θανάτου, εμφανίζεται σε μνημεία τόσο του αθηναϊκού κοιμητηρίου όσο και άλλων περιφερειακών κοιμητηρίων στην Ελλάδα από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.

Τηνιακοί γλύπτες που ανοίγουν τα εργαστήριά τους στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα ήταν ο Γιακουμής Μαλακατές (1808-1903), ο οποίος τον παραλλάσσει, με βάση ευρωπαϊκά δειγματολόγια που έφταναν, κατά τον έναν ή τον άλλον τρόπο, στα χέρια του.

Ανυπέρβλητα πρότυπα

Υψηλά πρότυπα για τον εικονογραφικό τύπο του αγγέλου του θανάτου –που τον προσέγγισε διεισδυτικά ο Δανός ιστορικός της Τέχνης Jørgen Birkedal Hartmann (1910-1998) το 1969 – παρέμεναν έργα κλασικιστών γλυπτών, όπως του Domenico Cardelli (1767-1797) για το ταφικό μνημείο της Chiara Maria Rosa Spinucci, από το 1794, στον καθεδρικό ναό του Φέρμο, και Bertel Thorvaldsen (1770-1844) για το ταφικό μνημείο του Auguste Boehmer, από το 1812, στο Μουσείο Thorvaldsen, στην Κοπεγχάγη.

Με την πάροδο των χρόνων, τα πενθούντα πνεύματα, οι άγγελοι του πένθους, γνώρισαν διαφορετικές, πιο σύνθετες μεταμορφώσεις, ειδικά κατά τον Μεσοπόλεμο, κρατώντας μετάλλιο με την απεικόνιση του νεκρού ή την κλεψύδρα του χρόνου, ενώ τυποποιούνται κατά τα μεταπολεμικά χρόνια. Σε όλες τις περιπτώσεις εκφράζουν ιλασμό, συμπόνια, για εκείνες και εκείνους που έχουν μεταστεί.