Μάθε παιδί μου… δημοτικό τραγούδι

Καθώς ημερολογιακά βρισκόμαστε στο καλοκαίρι, αρκετούς ξεμυαλίζουν οι παραλίες και τα βουνά, τα θερινά σινεμά και οι πιο έντονοι τρόποι νυχτερινής διασκέδασης. Ταβέρνες, μπαράκια, after αλλά και πανηγύρια… Πανηγύρια υπό τους ήχους, όχι πάντοτε με την καλύτερή τους εκτέλεση, και των δημοτικών τραγουδιών.

Το να μιλήσει κανείς για τη μοναδική αξία του δημοτικού τραγουδιού, τέχνη εξαιρετική που συνδυάζει τον λόγο, τη μουσική και τον χορό, προφανώς είναι κοινοτοπία. Στην ίδια λογική κινούνται και αναφορές που υπενθυμίζουν πως ορισμένα είδη του, τα ακριτικά τραγούδια, τοποθετούνται ανάμεσα στα πρώτα μνημεία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από τότε μέχρι και τον προηγούμενο αιώνα, το δημοτικό τραγούδι προσέφερε στην πολιτισμική μας συνέχεια και τόνωσε το κοινό μας αίσθημα.

Αν θέλαμε ίσως να λειτουργήσουμε ιντριγκαδόρικα θα συμπληρώναμε πως σε αντίθεση με το ρεμπέτικο, το οποίο εκφράζεται πολύ με τη μουσική και τον χορό αλλά έχει γενικά πιο απλοϊκούς και ακατέργαστους στίχους, το δημοτικό τραγούδι βασίζεται στον ποιητικό του λόγο. Τον λόγο που επηρέασε τον Σολωμό, τον Παλαμά, τον Σικελιανό, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο, τον Ελύτη και τόσους νεότερους που αδικούμε συστηματικά με την αναφορά μόνο στα μεγάλα προγονικά ονόματα.

Οι σημαντικότεροι μελετητές του συμφωνούν πως η δική του συμβολή είναι καθοριστική στη σταδιακή διαμόρφωση της αισθητικής, της κοσμοαντίληψης και της βιοθεωρίας του νεοελληνικού μας πολιτισμού. Για να είμαστε πιο ακριβείς εδώ θα πρέπει να εστιάσουμε στον λαϊκό μας πολιτισμό της υπαίθρου.

Η παρακμή και το σήμερα

Η παρακμή του δημοτικού τραγουδιού αποδόθηκε –μνημονεύω εδώ την άποψη του δικού μου δασκάλου Ερατοσθένη Καψωμένου– στην άνοδο της αστικής τάξης σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των μέσων επικοινωνίας. Νομοτέλεια; Σήμερα το δημοτικό τραγούδι το συναντούμε σε κέντρα παραδοσιακού γλεντιού, ή με πιο φυσικό τρόπο στα γνωστά μας πανηγύρια που προαναφέραμε.

Θα τολμήσω να πω ότι και στις δύο περιπτώσεις εμφιλοχωρεί, δεν λέω ότι κυριαρχεί, μια συστηματοποιημένη επιχειρηματική του εκμετάλλευση. Προσωπικά με ενοχλεί το γεγονός, αλλά όχι γιατί είμαι λάτρης του είδους ούτε γιατί το αντιμετωπίζω ως ζήτημα αισθητικής τάξης. Θεωρώ πως ο τρόπος απόδοσής του, ειδικά το μουσικό του «σκέλος» λες και πολεμά τις περισσότερες φορές να ακυρώσει με την κακή ακουστική την πολυεπίπεδη λειτουργία του. Αλλά και οι ηλικίες όσων συμμετέχουν προδίδουν μία νοσταλγική αντιμετώπιση και όχι μία ζώσα πολιτισμική πρακτική.

Θα ενδιέφερε, θα ήταν χρήσιμη και ωφέλιμη μία επανάκαμψη του δημοτικού τραγουδιού στις μέρες μας; Κι αν όχι μία θριαμβική επιστροφή του, ίσως μία επανασύσταση με διαφορετικό όμως τρόπο στα παιδιά μας, αλλά και στους μεγαλύτερους; Μπορεί αυτό να συμβεί; Έχει νόημα να επιχειρηθεί κάτι τέτοιο;

Η δημιουργική γραφή και το μέλλον

Η υιοθέτηση της λογικής αυτής της περιβόητης Δημιουργικής Γραφής στο σχολείο τα τελευταία χρόνια κινείται προς μία τέτοια κατεύθυνση, όσες τρικλοποδιές κι αν της βάζουν αυτοί που κλήθηκαν (αλήθεια με ποια κριτήρια;) να σχεδιάσουν την ένταξή της στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Δεν είναι λίγοι οι εκπαιδευτικοί που βρήκαν πρόσφορο τον τρόπο για να μυήσουν τους μαθητές στο δημοτικό τραγούδι και τις χάρες του. Παραδειγματικά να αναφέρω το 2ο Γυμνάσιο Αγρινίου.

Η καθηγήτρια Αγγέλη Μαρία –ούτε την γνωρίζω, ούτε φίλος μαζί της είμαι, απλώς έπεσα διαδικτυακά πάνω στη δουλειά της– επέλεξε στα πλαίσια της θεματικής εβδομάδας να συνδυάσει τη Δημιουργική Γραφή με το Δημοτικό Τραγούδι. Στη συγκεκριμένη περίπτωση τα παιδιά αφού γνώρισαν βιωματικά το είδος, που σημαίνει πως και το χόρεψαν και το τραγούδησαν, στη συνέχεια συνέγραψαν μαντινάδες, άρα είχαν μία γόνιμη επαφή με τη μετρική. Η αλήθεια είναι πως οι μαντινάδες διαθέτουν μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα χάρη στο πνεύμα πρωτοτυπίας και αυτοσχεδιασμού που τις χαρακτηρίζει.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως μέχρι σήμερα αναπτύσσονται καινούργιες κατηγορίες μαντινάδων που απηχούν τις νέες κοινωνικές συνθήκες και τα δεδομένα του σύγχρονου τεχνικού πολιτισμού. Θα μπορούσαν τα παιδιά να δοκιμάσουν συγγράψουν και ερωτικά και σατιρικά και ευτράπελα και ίσως και ιστορικά τραγούδια. Αλλά αυτό θα προϋπέθετε περισσότερο χρόνο και σχεδιασμό από την αρχή του έτους, κάτι που δεν περνά απαραίτητα από το χέρι των μάχιμων εκπαιδευτικών.

Το δημοτικό τραγούδι είναι μια τέχνη που οικοδομείται με την αφαίρεση. Η ποιητική του μέγιστου με την τεχνική του ελάχιστου αποκρυσταλλωμένη από μία μακρά προφορική παράδοση σε στερεότυπα σχήματα μεγάλης αισθητικής και ψυχολογικής ευστοχίας. Τυπική η διάρθρωση του μύθου. Αδρή και σχηματική η διαγραφή των χαρακτήρων. Με νοηματικά ή χρονικά άλματα προχωρά το κείμενο, έτσι ώστε να δραστηριοποιείται η φαντασία του ακροατή για να καλύψει τα κενά.

Λιτότητα και δραστικότητα

Γνωρίζοντας πιο ουσιαστικά το δημοτικό τραγούδι τα παιδιά μπορούν να αντιληφθούν την αξία του προφορικού λόγου μιας και η φράση του δημοτικού τραγουδιού είναι απλή και σύντομη και από άποψη δομής βρίσκεται πολύ κοντά σε αυτόν. Η λιτότητα και η δραστικότητα αυτή τούς ασκεί στους βασικούς φορείς του νοήματος της γλώσσας μας.

Το ρήμα και το ουσιαστικό, που μαζί με τους συνδέσμους και τις αντωνυμίες, κυριαρχούν στο δημοτικό τραγούδι, αποκαλύπτουν, διδάσκουν αν το θέλετε, την αμεσότητα στην επικοινωνία, τη θέρμη και τη ζωντάνια που μπορεί να αποκτήσει ο λόγος μας χωρίς να επισκιάζεται από κανένα περιττό στολίδι. Περιττά που αποφεύγονται με τα λιγότερα επίθετα και επιρρήματα.

Αλλά και τα στερεότυπα εκφραστικά του σχήματα του δημοτικού τραγουδιού μπορούν να εμπνεύσουν ασκήσεις, άρα μαθητεία. Τα εισαγωγικά μοτίβα (τρία πουλάκια κάθονταν), οι μεταβατικοί στίχοι (πιάνω το κείνο το στρατί, κείνο το μονοπάτι, / το μονοπάτι μ’ έβγαλε…), τα τυπικά εκφραστικά ζεύγη που κατανέμονται στα δύο ημιστίχια και κλιμακώνουν το νόημα (Αυτά τα φρύδια τα σμιχτά, τα ζαχαρένια μάτια) μαζί φυσικά και με άλλα πολλά που παραλείπουμε για ευνόητους λόγους μπορούν να βοηθήσουν και να οδηγήσουν τους μαθητές στην παιγνιώδη, αλλά ύψιστη πράξη της δημιουργίας.

Να διασκευάσουν για παράδειγμα ένα παλαιότερο τραγούδι κατά τρόπο που να ταιριάζει στις σύγχρονες απαιτήσεις με την αλλαγή ονομάτων ή τοπικών και χρονικών προσδιορισμών. Κι αν αυτό είναι το πρώτο σκαλί, σκεφθείτε πως μπορεί να εκπλαγούμε από τη ριζική και ουσιαστικότερη συμβολή τους με την κατάθεση καινούργιων δημοτικών τραγουδιών.