Με νέο όραμα ανοίγει στο κοινό η Εθνική Πινακοθήκη

Η νέα διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Συραγώ Τσιάρα, γνωστή για την ηγετική της θέση στοn Μητροπολιτικό Οργανισμό Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης (MOMus) ανακοίνωσε τον προγραμματισμό του μουσείου σε μία συνέντευξη Τύπου που δόθηκε την Δευτέρα (31/10) παρουσία της υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λίνας Μενδώνη, και του υφυπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, αρμόδιου για τον Σύγχρονο Πολιτισμό, Νικόλα Γιατρομανωλάκη.

Η ανακοίνωση κάλυψε όλους τους τομείς αφήνοντας ανοιχτά κάποια σημεία, γεγονός αναμενόμενο αν κρίνει κανείς από την σύντομη ως τώρα θητεία (μόλις τέσσερις μήνες) της καταξιωμένης ιστορικού τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη. Η διευθύντρια έδωσε παρόλα αυτά ένα στίγμα σαφές και μία κατεύθυνση που κινείται στις δημοφιλείς, στον χώρο της μουσειολογίας αλλά και σύγχρονης τέχνης γενικότερα, παράγοντες της Συμπερίληψης, Βιωσιμότητας, Κοινωνικής Διαπερότητας, Συνέργειας και Πολυφωνίας.

Στον απόηχο του νέου ορισμού του Μουσείου που απασχόλησε στον πυρήνα του το φετινό ICOM (με εξαίρεση κάποιες προσθήκες, η τελευταία το 2007, ο ορισμός δεν είχε ανανεωθεί από το 1977), οι στόχοι της Συραγώς Τσιάρα (με συναίνεση του Διοικητικού Συμβουλίου της Εθνικής Πινακοθήκης) απηχούν την ανάγκη να βρεθούν νέοι τρόποι εξωστρέφειας, ώστε τα μουσεία να μπορούν να συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον, και επομένως πόρους, έτσι ώστε να παράγουν έργο με τις σωστές προϋποθέσεις.

Με δεδομένο την ενεργειακή κρίση που όλοι επικαλούνται ως μεγάλη πρόκληση σε όλους τους τομείς, πόσο μάλλον στον πολιτισμό, η ευελιξία, η επινοητικότητα και το δημόσιο πρόσωπο ενός μουσείου είναι ανάγκη, αλλά και μεγάλη πρόκληση, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς τις ισορροπίες και τα ζητήματα διαχείρισης σε έναν μεγάλο και ιστορικό μουσείο, όπως η Εθνική Πινακοθήκη.

Κλειστή για 12 χρόνια κατά την περίοδο της περιπετειώδους κατά φάσης επέκτασής της που έχει υπερδιπλασιάσει τους χώρους της, η Εθνική Πινακοθήκη έχει ταυτιστεί με την Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα – η εμπνευσμένη, χαρισματική και αγαπητή προσωπικότητα της οποίας κρίνεται από το έργο της αλλά και από το γεγονός ότι διεύθυνε ανελλιπώς την Πινακοθήκη για τριάντα χρόνια – η οποία κατάφερε να φέρει ένα ευρύ κοινό στην Πινακοθήκη.

Στην σημερινή εποχή ενός έντονου οπτικού πολιτισμού και επεκτεινόμενης ψηφιακής εμπειρίας, η πρόκληση αλλάζει: H θέαση έργων τέχνης σε πραγματικό χώρο και χρόνο μπορεί να είναι αναντικατάστατη, αλλά το κοινό είναι ίσως πιο απαιτητικό και πιο καλομαθημένο. Το επιπλέον διαφορετικό κίνητρο που θα το παρακινήσει να επισκεφθεί έναν χώρο, γίνεται ζητούμενο. Ας σημειωθεί ότι ο επανασχεδιασμένος ιστότοπος προβλέπει ψηφιακή περιήγηση, αλλά και διάφορες ψηφιακές εφαρμογές που θα προσφέρουν διαφορετικές προσεγγίσεις στις εκθέσεις και τις συλλογές.

Η Ιστορία 

Κύριο αντικείμενο της Εθνικής Πινακοθήκης ήταν και παραμένει η Ιστορία της Ελληνικής Τέχνης η μελέτη της οποίας παρουσιάζει ακόμα αρκετά κενά. Με το χρονολογικό εύρος που καλύπτουν τα 20.000 έργα της συλλογής της, το μουσείο μπορεί να συμβάλλει στην αφήγησή της. Η ιστορικότητα παράγει κριτική και αυτή φαίνεται να είναι ένα από τα σημεία στο οποίο η Συραγώ Τσιάρα θα εστιάσει. Στο ερευνητικό έργο της εξάλλου η σύνδεση της ελληνικής τέχνης με τις γενικότερες εξελίξεις στην τέχνη και με αυτό που με θα ονομάζαμε “ελληνική ταυτότητα” (παρότι ο όρος σήμερα θεωρείται ξεπερασμένος) ήταν πάντα το κυρίως της μέλημα.

Η ίδια έχει βέβαια δραστηριοποιηθεί κυρίως στην σύγχρονη τέχνη: Με έδρα της της Θεσσαλονίκη ως πρόσφατα υπήρξε διευθύντρια του Κέντρου Σύγχρονης Κρατικού Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Θεσσαλονίκη, από το 2007. Όταν ιδρύθηκε ο ΜΟΜus το 2018 ανέλαβε την διεύθυνση του Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης που απαρτίζεται από τι στις συλλογές σύγχρονης τέχνης του Κρατικού και το Μακεδονικού Μουσείου. Διεύθυνε επίσης τις Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. Η δράση της στα μουσεία της Αθήνας ξεκινά με την προσωρινή συνδιεύθυνση (μαζί με τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Αντωνακάκη) του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης τη χρονιά προετοιμασίας για το ολοκληρωμένο άνοιγμα του Μουσείου στο κοινό.

Με την εμπειρία της αυτή, η Συραγώ Τσιάρα, δυναμική, αποτελεσματική αλλά και ήπιων τόνων, φαίνεται ότι μέσα από τον προγραμματισμό της επιθυμεί να δημιουργήσει σύγχρονες αναγνώσεις των μόνιμων συλλογών καθιστώντας ιστορικά έργα πιο προσβάσιμα ή ενδιαφέροντα στο σύγχρονο θεατή. Μέσα από τις δηλώσεις της διευθύντριας διαφαίνεται επίσης μία κατεύθυνση που θέλει την τέχνη να γίνεται αντιληπτή ως μία εμπειρία, με γνώμονα το βίωμα και με σημείο αναφορά τις ιστορίες και όχι μόνο τις μεγάλες, επίσημες αφηγήσεις. Η ενσυναίσθηση είναι εξάλλου μία λέξη στην οποία η ίδια αναφέρθηκε και σε άλλο πλαίσιο: δεν είναι τυχαίο, ότι πριν σχεδιάσει τον προγραμματισμό, προσέγγισε το προσωπικό και προσπάθησε να καταλάβει το τί σημαίνει Εθνική Πινακοθήκη για τους ίδιους.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ως προς την μόνιμη συλλογή η διεύθυνση προβλέπει για το τέλος του 2023 το πρόγραμμα “Η Συλλογή ως Εργαστήριο” έναν επανασχεδιασμό της μόνιμης συλλογής στον τρίτο όροφο με γνώμονα «την ιστορία των συναισθημάτων, των ιδεών, των εμπειριών και των στάσεων ζωής».

Η “διατομεακότητα”

Την ιστορικότητα σε συνάρτηση με το σήμερα θα συμπληρώσει η διατομεακότητα και οι συνεργασίες με άλλους πολιτιστικούς φορείς. Πιο συγκεκριμένα, για την ερχόμενη άνοιξη προβλέπεται μία έκθεση με θέμα το “Αστικό Βίωμα” στις δεκαετίες από το 1950 ως το 1970 τόσο τις εικαστικές τέχνες όσο και στον κινηματόγραφο σε συνεργασία με την Ταινιοθήκη της Ελλάδας. Η έκθεση θα εξετάσει την αστικοποίηση, την ανοικοδόμηση, την μετανάστευση και τις ιδεολογικές προβολές στην καταγραφή και απεικόνιση της πόλης. Η έκθεση αντανακλά εμμέσως τον σύγχρονο προβληματισμό γύρω από τον δημόσιο χώρο, την αλλαγή ως προς τις χρήσεις γης και την ιδιοκτησία που διέπουν το σήμερα.

Τον συσχετισμό της τέχνης με το σήμερα αλλά και με ελληνικές ιδιαίτερες συνθήκες, υποδηλώνει και μία άλλη προγραμματισμένη για το 2024 έκθεση με θέμα την “Δημοκρατία” και με αφορμή την συμπλήρωση πενήντα χρόνων από την αποκατάσταση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα με το ελληνικό παράδειγμα ή έκθεση θα εξετάσει την τέχνη της Πορτογαλίας και της Ισπανίας, χωρών που την ίδια εποχή με την Ελλάδα επανέρχονται στο δημοκρατικό καθεστώς. Θέτοντας το ελληνικό παράδειγμα στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού Νότου, η έκθεση θα αναδείξει το αν και πως ο κινηματικός λόγος σήμαινε και μία νέα έκφραση.

Το συνέδριο, τα εργαστήρια και οι διάφορες εκδηλώσεις που θα πλαισιώσουν την έκθεση θέτει την τέχνη σε ένα ευρύτερο ιστορικό και διεπιστημονικό πλαίσιο. Αυτή η διεπιστημονικότητα θα εφαρμοστεί και στο πλαίσιο της τρέχουσας αναδρομικής έκθεσης του Κωνσταντίνου Παρθένη (η έκθεση που σχεδίασε η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα για την επαναλειτουρία της Πινακοθήκης και είναι σε επιμέλεια της Ζήνας Καλούδη παρατείνεται ως τις αρχές Μαρτίου) με την υλοποίηση ενός δημόσιου προγράμματος, κάτι που θα εφαρμόζεται σε κάθε έκθεση στο εξής. Στην συγκεκριμένη περίπτωση προβλέπεται (για τις 13/1/2023) ένα συνέδριο για την επίδραση του Θεοσοφισμού τις Εικαστικές Τέχνης και, έναν μήνα αργότερα, μία θεατρική παράσταση γύρω από την καλλιτεχνική προσωπικότητα του Κωνσταντίνου Παρθένη.

Μόνιμες συλλογές

Έκπληξη αποτέλεσε ή έκθεση 47 έργων από την συλλογή 1.250 έργων περίπου δυτικοευρωπαϊκής τέχνης που διαθέτει η Εθνική Πινακοθήκη. Εδώ εκτίθεται το Γυναικείο Κεφάλι το έργο του Πικάσο που είχε κλαπεί το 2012 μαζί με την τοπιογραφία του Piet Mondrian. Το πρώτο έργο ήταν δώρο, το 1939, του Πικάσο στον ελληνικό λαό για τον αντιστασιακό του αγώνα, ενώ το έργο του Ολλανδού ζωγράφου που χρονολογείται το 1905 ήταν δωρεά του Αλέξανδρου Παππά στην Πινακοθήκη.

Χρονολογικά δομημένη, η έκθεση είναι μία αποσπασμαστική, μικρή περιήγηση σε στιγμές και κινήματα της δυτικής τέχνης. Όμως η κοντινή γειτνίαση των έργων μοιάζει ασφυκτική και δεν επιτρέπει μία ευχάριστη θέαση, ενώ η απουσία εποπτικού υλικού κατά μήκος της έκθεσης δεν επιτρέπει μία ιστορική κατανόηση των έργων.

Η μόνιμη συλλογή εκτίθεται σε τρεις ορόφους της Πινακοθήκης. Η Συραγώ Τσιάρα προβλέπει η έκθεση της μόνιμης συλλογής στον τρίτο όροφο να επανασχεδιάζεται κάθε δύο χρόνια, σύμφωνα με επίκαιρες αναγνώσεις και αφηγήσεις. Η ενεργοποίηση και η αξιοποίηση των μόνιμων συλλογών θα περιλαμβάνει και το πρόγραμμα “Ενδιάμεσος Χώρος”, έναν κύκλο εκθέσεων και δράσεων όπου οι επιμελητές της Εθνικής Πινακοθήκης καταρχήν, αλλά και αργότερα εξωτερικοί συνεργάτες/επιμελητές, θα συμπαρουσιάζουν έργα σύγχρονης τέχνης με επιλογές από την μόνιμη συλλογή.

Ως προς τον εμπλουτισμό της συλλογής, οι δωρεές αποτέλεσαν πάντα την κυρίως πηγή απόκτησης έργων, πρακτική που θα συνεχιστεί, πάντα βέβαια με κριτήρια, ενώ με τον καιρό η περαιτέρω μελέτη της συλλογής ενδέχεται να αναδείξει και κενά που πρέπει να συμπληρωθούν. Η πιο συστηματική και πλήρης εκπροσώπηση της σύγχρονης τέχνης παραμένει για παράδειγμα ένα ανοιχτό ζήτημα. Ενώ υπάρχει το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, η Πινακοθήκη έχει βεβαίως και την δική της συλλογή, που αντικατοπτρίζει ενδεχομένως και μία άλλη ματιά.

Τα παραρτήματα

Το γεγονός ότι η Εθνική Πινακοθήκη διαθέτει πέντε παραρτήματα την καθιστά έναν πολυδιάστατο οργανισμό με πολυφωνία και δυνατότητες ανταλλαγής εκθέσεων και συνεργασιών ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια. Ανάμεσα στους στόχους της Συραγώς Τσιάρα είναι να τονωθεί η παρουσία των παραρτημάτων αυτώ που είναι η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη στην Σπάρτη, το Μουσείο Καπράλου στην Αίγινα, το παράρτημα του Ναυπλίου όπου η μόνιμη συλλογή με θέμα “Ο Αγώνας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας” επανασχεδιάζεται και εμπλουτίζεται με νέα εκθέματα και το παράρτημα της Κέρκυρας όπου προτεραιότητα είναι η αναβάθμιση των κτηριακών υποδομών.

Ως προς το πολύτιμο αρχείο γνωστό ως Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης (ΙΣΕΤ) που δωρήθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη το 2021 προγραμματίζεται έκθεση με αρχειακό υλικό και βιντεοπροβολές, καθώς και έκδοση επετειακού λευκώματος για την ιστορία και τη διαδρομή της Art Athina σε συνεργασία με τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Αιθουσών Τέχνης.

Με ευαισθησία ως προς την κοινωνική προσφορά του μουσείου, η διευθύντρια θα εστιάσει και στην εκπαίδευση με στοχευμένα προγράμματα. Στο πλαίσιο της συμπερίληψης και της κοινωνικής ένταξης μέσα από τον πολιτισμό, η Εθνική Πινακοθήκη θα συνεργαστεί, για παράδειγμα, με το Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες-Διαπολιτισμικό Κέντρο “Πυξίδα”, δημιουργώντας ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα που θα απευθύνονται σε ομάδες προσφύγων.

Πόροι και υποστελέχωση

Βέβαια προκειμένου να υλοποιηθούν τα σχέδια, απαιτούνται πόροι. Η υπουργός δεσμεύτηκε ότι η Πινακοθήκη θα έχει την απαραίτητη στήριξη το οικονομικό ύψος της οποία όμως παραμένει προς το παρόν το ίδιο. Σημείωσε επίσης ότι η Εθνική Πινακοθήκη έχει το δικαίωμα να διεκδικήσει πόρους από το Ταμείο Ανάκαμψης και το νέο ΕΣΠΑ 2021-2027.

Ένα από τα προβλήματα παραμένει η υποστελέχωση. Επίσης, παρά το άνοιγμα στο κοινό και την έρευνα, η βιβλιοθήκη θα είναι ανοιχτή καθημερινά, μόνο όμως από τις 10π.μ. μέχρι τις 2μ.μ. Υπάρχει ωστόσο πρόσβαση σε διεθνείς βάσεις δεδομένων, μέσα από τον ιστότοπο της Πινακοθήκης.

Η εξωστρέφεια που αντανακλάται και στον επανασχεδιασμό της ιστοσελίδας του Μουσείου είναι μία λέξη ενδεικτική της γενικότερης κατεύθυνσης. Οι νέοι χώροι δίνουν τέτοιες δυνατότητες, ειδικά αν αξιοποιηθούν κατάλληλα. Το γυάλινο κτίριο μπορεί να έχει δεχθεί τις επικρίσεις του, όχι αδικαιολόγητα όμως οι νέοι χώροι ήταν απαραίτητοι. Ο τρόπος που οι εκθέσεις είναι στημένες μπορεί να μην αντανακλούν σε όλες τις περιπτώσεις μία άνεση χώρου. Υπάρχουν όμως κάποια σημεία του κτιρίου που δίνουν μία αίσθηση άνεσης, οικειότητας και φιλοξενίας.

Το ανοιχτό προαύλιο με το “καφέ”, την μεσογειακή φύτευση και το αρμονικό συνταίριασμα μοντέρνου και κλασικού ύφους δημιουργεί έναν ενδιάμεσο χώρο ανάπαυλας, με ιδιωτικότητα στο κέντρο της Αθήνας. Εντυπωσιακή είναι η γωνιακή, πανοραμική θέα που ανοίγεται από το μικρό, αλλά ζεστό για τον λόγο αυτό, εστιατόριο του τελευταίου ορόφου (θα ανοίξει στο κοινό περίπου σε έναν μήνα). Εδώ έχει κανείς την αίσθηση ότι η πόλη γίνεται μέρος του μουσείου, ότι η Πινακοθήκη αφορά στο σήμερα, ότι κοιτάζει προς τα έξω μέσα από το πολύτιμο περιεχόμενό της. Αυτή είναι εξάλλου η πρόθεση της διευθύντριας και των σχεδίων της για την επανεκκίνηση της Εθνικής Πινακοθήκης.