Μετασχηματισμοί ή μεταλλάξεις πόλεων – Barceloneta και Ψυρρή

Περίπου από το έτος 2000, υπολογίζεται ότι η πλειονότητα των κατοίκων του πλανήτη διαβιεί πλέον σε πόλεις, γεγονός που αναπόφευκτα συνδέεται με την αμφιλεγόμενη έννοια της ποιότητας ζωής, όρου που δύναται να αποδοθεί στον κοινωνιολόγο William Ogburn (Σικάγο, 1933), και που επιδέχεται πολυποίκιλων ερμηνειών. Επιπρόσθετα, καθίσταται σημαντική η κατανόηση της συνδιαλλαγής του δίπολου αστικού χώρου-αρχιτεκτονικής μορφής.

Κάθε αναφορά στο χθες, συνήθως νοσταλγικής ή ρομαντικής φύσης, παραπέμπει και στην “αλλαγή”, ήτοι, στα σχετικά κοινωνικά ή πολεοδομικά δεδομένα. Παρενθετικά, οι αναγνώσεις ή διεκδικήσεις του αστικού χώρου αποτελούν ιδιαίτερο θέμα, που δικαιωματικά χρήζει μελλοντικής τοποθέτησης. Ο δε όρος “αλλαγή”, αφορά τις σχετικές διαφοροποιήσεις, μεταβολές, αλλοιώσεις, μεταμορφώσεις ή υπερβάσεις του αστικού χώρου.

Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Σικάγο, ο Χτούρης, κ.α., θεωρούν την πόλη ως ένα εργαστήρι, ένα de facto μικροσκόπιο για την εξέταση της πόλης, όπου μπορούμε να παρατηρήσουμε τις εξελισσόμενες (καθ’ ότι υπάρχει η δυναμική διάσταση) κοινωνικές διεργασίες και σχετικές χωρικές αλλαγές. Αν και ο ρυθμός ανάπτυξης και αλλαγής των αστικών χώρων είναι συνήθως τόσο αργός ώστε να διαφεύγει της προσοχής μας.

Σήμερα η διάρθρωση και νοηματική συγκρότηση του χώρου είναι σαφώς πιο πολύπλοκη σε σχέση με το παρελθόν. Ενώ είναι ευνόητο ότι οι όποιες διαφαινόμενες αλλαγές, θεωρούνται βάσει της οπτικής γωνίας του παρατηρητή (Δηλοί εν μέρει την υποκειμενικότητα των αναλύσεων). Στη συνέχεια θα εστιάσουμε στον όρο “αλλαγή”, αναφορικά με το αστικό πλαίσιο.

Οι δύο εκδοχές της αστικής αλλαγής

Για πρώτη φορά επιχειρήθηκε η ουσιαστική και ολιστική κατανόηση της αστικής “αλλαγής”, στην πορεία διατυπώνοντας τις δύο εκδοχές αυτής, ήτοι, του μετασχηματισμού και της μετάλλαξης. Η πρώτη, είναι μία ηπιότερη διαφοροποίηση, μεταβολή, αλλοίωση ή μεταμόρφωση του αστικού χώρου (δηλαδή, μία απλή μεταρρύθμιση ή μετασκευή), ενώ η δεύτερη, παραπέμπει σε μία μάλλον μόνιμη ή εδραιωμένη κατάσταση, συνακόλουθα μη αναστρέψιμη.

Δηλαδή, οι εξελικτικές πορείες του αστικού χώρου είναι δύο, η σταδιακή και η άμεση (νοώντας τη μετάλλαξη ως συνειδητή και άμεση). Η κατανόηση της διαφοροποίησης των δύο αυτών εκδοχών κρίνεται ως ιδιαίτερα ουσιώδης (Βιδάλης 2016). Να σημειωθεί ότι συνήθως οι πόλεις ιστορικά υφίστανται μία σταδιακή, φυσική ή αναμενόμενη ανάπτυξη. Επικουρικά, ας ανατρέξουμε στην κλασσική θεωρία βραχείας ψυχοθεραπείας, ήτοι, τη Θεωρία της Αλλαγής των Watzlawick, Weakland, και Fisch (1974), όπου η μη ενδεδειγμένη αντιμετώπιση μίας δυσκολίας θα συντελέσει στο να εξελιχτεί αυτή σε πρόβλημα.

Αναλογικά, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η μη ενδεδειγμένη αντιμετώπιση μίας μη συνειδητής αστικής αλλαγής, θα συντελέσει στο να επέλθει “μετάλλαξη”. Εκτός αν αυτό είναι επιθυμητό, όπως συνέβη στην περίπτωση της Barceloneta όπου επιβλήθηκε ένας συνειδητός σχεδιασμός μετάλλαξης του χώρου. Η Barceloneta, ακολούθησε την άμεση ή αμεσολάβητη πορεία, δηλαδή, μετέβη από την “αλλαγή” στη “μετάλλαξη”, χωρίς το σύνηθες, ενδιάμεσο σκέλος του “μετασχηματισμού”.

Συγκεκριμένα, όταν το 1988 κατεδαφίστηκαν τα xiringuitos (το σπίτι των ψαράδων, με τα παλαιά παραθαλάσσια εστιατόρια) προκειμένου να ανακτηθεί το θαλάσσιο μέτωπο και να ανεγερθούν νέες κατασκευές για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992, υπήρξε μία βίαιη, ρηξικέλευθη αλλαγή, από το πριν στο μετά. Συντελέστηκε μία άμεση, συνειδητή, σχεδιασμένη αλλαγή του χώρου, με τον εκτοπισμό των πρώην χρηστών και την υιοθέτηση νέας αρχιτεκτονικής μορφοπλαστικής και αισθητικής. Η δε αλλαγή αφορούσε τόσο τα κοινωνικά δεδομένα όσο και τις χρήσεις γης.

Σε αντιδιαστολή, διαφαίνεται το παράδειγμα της Πλατείας Ηρώων στην περιοχή του Ψυρρή. Η περιοχή του Ψυρρή αποτελεί παράδειγμα επανάχρησης του πολεοδομικού ιστού διαμέσου θεσμικών εργαλείων. Συγκεκριμένα, το ειδικό διάταγμα χρήσεων γης και όρων δόμησης, είχε ως αποτέλεσμα τη μεταμόρφωση της περιοχής, με έντονη την αλλαγή χρήσεων του ισογείου, χωρίς όμως να μεριμνήσει συνολικά για την προστασία της δομής και λειτουργίας του πολεοδομικού ιστού (Φ.Ε.Κ. 233/Δ/1998).

Δυστυχώς, στου Ψυρρή έχει επικρατήσει το φαινόμενο του αστικού εξευγενισμού (ή αποτέλεσε το σύγχρονο πρότυπο για αυτό, σύμφωνα με ορισμένους), μέσω της κτιριακής αξιοποίησης, έννοια που παραπέμπει στη συνειδητή αποτροπή της ευρείας κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Συγκρίνοντας το παρόν με το παρελθόν, καταλήγουμε ότι στην περιοχή έχει επέλθει σαφής και αδιαμφισβήτητη διαφοροποίηση του συγκεκριμένου χώρου, τόσο εννοιολογική όσο και πραγματική. Βάσει της παραπάνω οπτικής, οι όποιες μελλοντικές αστικές επεμβάσεις από τους ειδικούς, θα περιορίσουν το στοιχείο της ασάφειας και υποκειμενικότητας και θα μπορούν να είναι πλέον στοχευμένες, συνεπώς δυνητικά πιο επιτυχείς, τόσο κοινωνικά όσο και μορφοπλαστικά.