Μπαμπούγερα, Μωμόγεροι, Αράπηδες και Φωταράδες – Έθιμα των Θεοφανείων

Πλούσιος σε έθιμα σε όλη την Ελλάδα είναι και ο εορτασμός των Θεοφανείων ή Φώτων, με τα οποία κλείνει το Δωδεκαήμερο που αρχίζει την παραμονή των Χριστουγέννων. Ραγκουτσάρια και Αράπηδες, Καμήλες και Μπαμπόγεροι, Μωμόγεροι και Φωταράδες είναι κάποια από τα έθιμα των Θεοφανείων, τα οποία ανάγονται στην αρχαιότητα και τις διονυσιακές γιορτές και αναβιώνουν κάθε χρόνο την ημέρα των Φώτων.

Ραγκουτσάρια

Πρόκειται για το Καστοριανό Καρναβάλι, το οποίο γιορτάζεται από τις 6 έως τις 8 Ιανουαρίου και αποτελεί αναβίωση των αρχαίων Χειμερινών Διονύσιων. Άλλωστε μέχρι το 1930 κυριαρχούσε σε αυτό η μορφή του Βάκχου. Η παρουσία του αρχαίου θεού ήταν απαραίτητη και για αυτό πάνω σε έναν γάιδαρο, στολισμένο με κληματόφυλλα, ήταν στηριγμένο στο σαμάρι του, το ξόανο του Θεού Διονύσου, μέσα στο οποίο υπήρχε ένα μικρό βαρέλι με κρασί.

 

Το όνομα Ραγκουτσάρια προέρχεται από το λατινικό rogatores, δηλαδή ζητιάνοι, και σε όλο το δρώμενο οι μεταμφιεσμένοι ζητούν από τους νοικοκύρηδες να τους δώσουν δώρα, για να ξορκίσουν τα κακά πνεύματα.

Σήμερα, πέρα από τις συμβολικές ερμηνείες του εθίμου, τα Καστοριανά Ραγκουτσάρια προσδίδουν μια έντονα διασκεδαστική νότα, προσελκύοντας πολλές ορχήστρες με χάλκινα όργανα, που αποτελούνται από πέντε έως 12 άτομα. Είναι αυτές που αναλαμβάνουν να δώσουν τον μουσικό τόνο σε ένα ξέφρενο γλέντι για τους κατοίκους και τους χιλιάδες επισκέπτες.

Η έναρξη του καρναβαλιού γίνεται μετά τον αγιασμό των υδάτων με τον χορό των μεταμφιεσμένων στην οδό Μητροπόλεως και την πλατεία Ομονοίας. Την δεύτερη ημέρα, ανήμερα του Αϊ Γιαννιού, οι παρέες των μεταμφιεσμένων πηγαίνουν στα σπίτια για να διώξουν το κακό, παροτρύνοντας τους νοικοκυραίους να συμμετέχουν στο ξέφρενο γλέντι. Οι εκδηλώσεις κορυφώνονται την τρίτη ημέρα με την μεγάλη παρέλαση (πατερίτσα) των αρμάτων και των μεταμφιεσμένων (μπουλουκιών και σχολικών ομάδων).

Ρουγκατσάρια

Το δρώμενο συναντάται κυρίως στην Θεσσαλία και έχει ως κυρίαρχο στοιχείο τις μεταμφιέσεις. Τα ρουγκάτσια (ρουγκατσάρια) γίνονται ανήμερα των Θεοφανείων και σε αυτά συμμετέχουν ομάδες 10 με 15 ατόμων, οι οποίες περιφέρονται από σπίτι σε σπίτι και μαζεύουν φιλοδωρήματα. Απαραίτητα μέλη σε κάθε ομάδα είναι ο γαμπρός, η νύφη (νέος μεταμφιεσμένος), ο παπάς, ο παππούς, ο γιατρός και οι “αρκουδιάρηδες”.

 

Μωμόγεροι

Είναι ένα ποντιακό έθιμο και αποτελεί λαϊκό σατυρικό δρώμενο με προθεατρική μορφή. Τελείται  με παραλλαγές σε διάφορες περιοχές της Δράμας και πρόκειται για αναπαράσταση που λαμβάνει χώρα στις αυλές των σπιτιών και στις πλατείες κατά την διάρκεια του  Δωδεκαημέρου.

 

Κύριο πρόσωπο είναι ο Μωμόγερος η Κιτί Γοτσάς, ο οποίος πλαισιώνεται από θίασο που τον αποτελούν η νύφη και ο γαμπρός, ο Αλής (έφιππος ), ο πατέρας, ο κουμπάρος, ο γιατρός, ο οργανοπαίχτης,  ο χωροφύλακας. Μετέχουν επίσης δυο μικροί διάβολοι, η έγκυος γυναίκα και συνοδεία. Όλοι οι συντελεστές του δρώμενου φέρουν κουδούνια, φορούν προβιές και δέρματα τράγων και επιδίδονται σε αυτοσχεδιασμούς και μιμικές πράξεις.

Μπαμπούγερα

Τα Μπαμπούγερα είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εθιμικές παραδόσεις στην Καλή Βρύση της Δράμας. Το έθιμο αρχίζει την παραμονή των Φώτων με τις νοικοκυρές να σκορπίζουν στάχτη γύρω από το σπίτι για να φύγουν τα καλακάντζουρα και να μην έχει φίδια το καλοκαίρι.

Ανήμερα των Φώτων, μετά τον αγιασμό των υδάτων τα μπαμπούγερα συγκεντρώνονται έξω από την εκκλησία. Πρόκειται για τραγόμορφες φιγούρες, που οι μορφές τους αναδύονται από την λατρεία της Μητέρας Γης και του θεού Διονύσου. Μεταμφιεσμένοι με κατσικοδέρματα και με πρόσωπα μαυρισμένα από στάχτη, οι μεταμφιεσμένοι τραγουδούν και χορεύουν, ξορκίζοντας τα κακά πνεύματα.

 

Φωταράδες

Πρόκειται για έθιμο που αναβιώνει στο Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής. Ο “βασιλιάς”, φορώντας το ταλαγάνι και φορτωμένος με κουδούνια ανοίγει το χορό, ενώ ακολουθούν οι “φωταράδες”, κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να ξυλοφορτώσουν εκείνους που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο που στήνεται στη μέση της πλατείας.

 

Φούταροι

Στον Άγιο Πρόδρομο της Χαλκιδικής πρωταγωνιστές των Θεοφανίων είναι οι Φούταροι. Την παραμονή των Φώτων νεαροί άντρες λένε τα κάλαντα, μαζεύοντας κρέας, λουκάνικα και χρήματα και ανήμερα του Αϊ Γιαννιού χορεύουν στην πλατεία του χωριού. Όταν κάνουν διάλειμμα τρέχουν να πάρουν από ένα ρόπαλο και όταν ξαναμπαίνουν στο χορό, πετούν τα ρόπαλα ψηλά σφυρίζοντας για να σηματοδοτήσουν το τέλος του Δωδεκαημέρου.

Η καμήλα

Το έθιμο τελείται στις 7 και 8 Γενάρη στην Πετρούσα της Δράμας. Η εικονική καμήλα με τη συνοδεία ομάδας τελεστών τελεί το δρώμενο. Κορύφωση είναι η εικονική σπορά και ο θερισμός, καθώς και η σατυρική αναπαράσταση του τοπικού γάμου.

 

Η καμήλα που στολίζεται μετά τον αγιασμό των υδάτων είναι ένα έθιμο της Γαλάτιστας Χαλκιδικής. Συνήθως έξι άντρες μπαίνουν κάτω από το ομοίωμα μιας καμήλας βαδίζοντας ρυθμικά ή χορεύοντας, κουνώντας κουδούνια και τραγουδώντας.

Αράπηδες

Ανήμερα των Θεοφανείων στην Νικήσιανη του δήμου Παγγαίου, στο Μοναστηράκι, στον Ξηροπόταμο και στο Βώλακα της Δράμας, τελείται με διάφορες παραλλαγές ένα δρώμενο γνωστό ως Αράπηδες.

Το όνομα προέρχεται από την μεταμφίεση των πρωταγωνιστών, στην οποία κυριαρχεί το μαύρο χρώμα: Μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες, κεφαλοστολές από γιδοπροβιές.

Σύμφωνα με το έθιμο, όλες οι ομάδες των Αράπηδων κάνουν κοινή παρέλαση στους δρόμους, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους, ενώ δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν μέχρι την τελική πτώση του ενός. Στην συνέχεια, γύρω από τον πεσμένο αρχηγό, μαζεύονται όλοι, σε μια μυσταγωγία, που τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού και τον ιδιόρρυθμο ξέφρενο χορό όλων.

Η παράσταση αυτή, όπως αναφέρει η παράδοση, συμβολίζει το θάνατο του Διονύσου από τους Τιτάνες και την ανάστασή του από το Δία. Παραλλήλως είναι μια αναφορά στην χειμερία νάρκη της φύσης, που είναι ο Χειμώνας, και στην ανάσταση της φύσης με τον ερχομό της Άνοιξης.