Νέα Υόρκη και Θεσσαλονίκη – Η πολιτική διαχείριση του παρελθόντος

Ασφαλώς και δεν θα τολμούσα ποτέ να προχωρήσω σε κάποιον συσχετισμό της Νέας Υόρκης με τη Θεσσαλονίκη, γιατί δεν νομίζω ότι υπάρχει κάποια πραγματική αφορμή. Ωστόσο, στην συν-θεώρηση των δύο πόλεων με οδήγησε το σχόλιο του δημάρχου Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνου Ζέρβα στην Καθημερινή ότι στην τελευταία επίσκεψή του στην Νέα Υόρκη, κανείς, πλην των Ελλήνων, δεν ήξερε τη Θεσσαλονίκη. Η διαπίστωσή του, που ως Θεσσαλονικιό δεν με σοκάρει (δεν τρέφω αυταπάτες για την πόλη μου ή για τις παραμέτρους που ορίζουν η γεωγραφία του πλανήτη, η οικονομία κ.ο.κ.) ήταν μάλλον ένα επικριτικό σχόλιο στην εξωστρεφή πολιτική που ακολούθησε ο απερχόμενος δήμαρχος Γιάννης Μπουτάρης.

Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη ότι ο πρώην δήμαρχος πρωταγωνίστησε στην κινητοποίηση κατά της απόσπασης των αρχαιοτήτων του Σταθμού Βενιζέλου και ο νυν ανακινεί επίμονα το ζήτημα σε άλλη κατεύθυνση, η περίπτωση Νέας Υόρκης-Θεσσαλονίκης μπορεί να έχει τελικά έναν κοινό παρονομαστή.

Αυτός δεν είναι άλλος από τον τρόπο με τον οποίο στις πόλεις αυτές πολιτικοί κύκλοι αντιλαμβάνονται την έννοια του παρελθόντος και της προστασίας του αστικού ιστορικού περιβάλλοντος. Κατά μία περίεργη συγκυρία, οι αντιλήψεις αυτές διασταυρώνονται σε σταθμούς σιδηροδρομικών δικτύων.

Στη Νέα Υόρκη η προστασία των μνημείων της πόλης αποτελεί αρμοδιότητα της Επιτροπής για την Διατήρηση των Τοποσήμων (Landmarks Preservation Commission). Η ιστορία αυτού του θεσμού ξεκινά επίσημα το 1965, μετά την κατεδάφιση του Pennsylvania Station το 1963 και την κατασκευή στη θέση του του Madison Square Garden. Η θέση της εν λόγω Επιτροπής ενισχύθηκε το 1978, όταν το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ εξέδωσε μία ιστορική απόφαση υπέρ της: να διατηρηθεί το Grand Central Terminal.

Τη δεκαετία του 1970, η σιδηροδρομική εταιρεία που κατείχε τον συγκεκριμένο σταθμό σκόπευε να τον κατεδαφίσει, όπως έκανε παλαιότερα με τον Pennsylvania Station, ώστε στη θέση του να ανεγερθεί ένας ουρανοξύστης γραφείων. Όλα αυτά ήταν αποτέλεσμα της κρίσης που χτύπησε μεταπολεμικά τους σιδηροδρόμους στην Αμερική, οι εταιρείες των οποίων επιχειρούσαν να αξιοποιήσουν την περιουσία που διέθεταν, εν προκειμένω τους σταθμούς-φιλέτα.

Το ενδεχόμενο της καταστροφής και του Grand Central Terminal οδήγησε τον κόσμο σε κινητοποιήσεις. Ήδη η κατεδάφιση του Pennsylvania Station, ενός επιβλητικού κτηρίου σε ύφος Beaux-Arts με αναφορές στις Θέρμες του Καρακάλλα στη Ρώμη, είχε εντυπωθεί στη συνείδηση των πολιτών ως μία πράξη βανδαλισμού. Στις δεκαετίες 1960-1970, λοιπόν, οι Νεοϋορκέζοι ήρθαν αντιμέτωποι με το ερώτημα της διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης τους, μίας κληρονομιάς μόλις δύο γενεών.

Και η απάντηση δόθηκε νομοθετικά (με την ίδρυση της Επιτροπής) και δικαστικά (με την απόφαση για το Grand Central Terminal). Σήμερα τo Grand Central Terminal, γνωστό χάρη στις σκηνές ταινιών που γυρίστηκαν σε αυτόν, είναι ένα μεγάλης επισκεψιμότητας αξιοθέατο της πόλης.

Η διαφορά της Θεσσαλονίκης

Προφανώς, οι διαφορές ανάμεσα στην Νέα Υόρκη και τη Θεσσαλονίκη είναι θεμελιώδεις. Η Επιτροπή για την Διατήρηση των Τοποσήμων αποτελεί θεσμό της Κυβέρνησης του Πόλης της Νέας Υόρκης που λειτουργεί βάσει του νόμου για την προστασία των μνημείων της. Η Κυβέρνηση του Πόλης της Νέας Υόρκης (όπου ο Δήμαρχος είναι ο ανώτατος εκτελεστικός διευθυντής) έχει και νομοθετική εξουσία που ασκείται σύμφωνα με το πολιτειακό σύνταγμα της Ν.Υ.

Αυτά τα σημειώνω, για να δείξω ότι οι όποιες αναγωγές μπορεί να προκαλούνται με τη χρήση κοινών τίτλων σε Ελλάδα και ΗΠΑ (π.χ. αυτόν του δημάρχου) ασφαλώς δεν βρίσκουν αντιστοιχίες στους δικούς μας Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, αλλά στο πολιτικό σύστημα της χώρας σε κεντρικό επίπεδο.

Έτσι, η Επιτροπή για την Διατήρηση των Τοποσήμων βρίσκει το αντίστοιχό της στο Υπουργείο Πολιτισμού και, όταν θέλουμε να μιλούμε για αρχαιότητες, στην Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Ελλάδα δεν έχει καμία εμπλοκή σε θέματα προστασίας μνημείων (είναι αναρμόδια αρχή) και ως εκ τούτου οφείλει να τηρεί και να σέβεται τις σχετικές αποφάσεις.

Το ότι η παρέμβαση του Γ. Μπουτάρη το 2013 ανέτρεψε τις δρομολογημένες (και χωρίς εγγύηση για την έκβασή τους) εξελίξεις θα πρέπει να προβληματίσει όλους όσοι εργαζόμαστε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία. Εν προκειμένω, η δυναμική δράση προσώπων (των historic preservationists) και ο κινηματισμός γύρω από τις αρχαιότητες αποτελούν έναν ανησυχητικό δείκτη για το έργο της προστασίας των μνημείων, καθώς η αμφισβήτηση και ακύρωση των σχετικών αποφάσεων έχει συντελεσθεί χάρη σε παρεμβάσεις τρίτων

Τι θα έλεγαν οι Αμερικανοί

Κλείνοντας αυτό το σημείωμα, εξακολουθώ να μην αναρωτιέμαι γιατί στην Νέα Υόρκη δεν γνωρίζουν την Θεσσαλονίκη. Αλλά απορώ ποια θα μπορούσε να είναι η άποψη των μελών της Επιτροπής για την Διατήρηση των Τοποσήμων (αυτής που ιδρύθηκε μετά την καταστροφή ενός σιδηροδρομικού σταθμού-κοσμήματος και επέτυχε τη διάσωση ενός άλλου), εάν πληροφορούνταν ότι κατά την κατασκευή του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου στη Θεσσαλονίκη βρέθηκε το τμήμα του κεντρικού οδικού άξονα της βυζαντινής πόλης και ότι στη συνέχεια αυτό το μοναδικό εύρημα ήρθε αντιμέτωπο με βίαιες λύσεις σε βάρος της τύχης του (απόσπαση-μεταφορά, απόσπαση-επανεγκατάσταση και πάει λέγοντας).

Τι θα έλεγαν, ενώ μετά από δικαστικές διαμάχες αποφασιζόταν η κατά χώραν διατήρηση των αρχαιοτήτων με την προοπτική να κατασκευαστεί ένας σταθμός που θα τις αναδείκνυε, ενσωματώνοντάς τες στην καθημερινότητα των πολιτών. Τι θα έλεγαν, όταν άκουγαν ότι μετά από αλλαγές σε κυβερνητικό και δημοτικό επίπεδο η συζήτηση για τις ίδιες αρχαιότητες επέστρεφε σε παλαιές λύσεις που απορρίφθηκαν, την ώρα που ισχύουν ήδη άλλες αποφάσεις και τεχνικές λύσεις.

Και τι θα έλεγαν, όταν διαπίστωναν την έλλειψη οράματος, την απόρριψη της ευκαιρίας να υπάρξει ένας ουσιαστικός λόγος, ώστε αυτή η πόλη, που θεωρείται κατά κανόνα στην βαλκανική της διάσταση, να γίνει ευρύτερα γνωστή μέσα από έναν ξεχωριστό σταθμό που περιέχει το παρελθόν της.