Νίκος Βέλμος: Μία εμβληματική μορφή του πολιτισμού στον Μεσοπόλεμο

Πριν από έναν αιώνα, το 1921, ο Νίκος Βέλμος (Βογιατζάκης,1890-1930), ιδιότυπη πνευματική προσωπικότητα, εξέδωσε το βιβλίο του “Βέλμου Έργα”. Στην έκδοση περιέλαβε και το “Κοινωνικό Βιβλίο” του. «Προτιμώ να με παιδεύει μια αλήθεια, παρά να με χαϊδεύει ένα ψέμα», έλεγε. Τότε αρχίζει και η στενή φιλία του με τον λογοτέχνη Στρατή Δούκα (1895-1983), που κράτησε έως τον θάνατό του.

Ο Βέλμος άφησε τα τολμηρά ίχνη του στην πνευματική ζωή της μεσοπολεμικής Ελλάδας. Η εντελώς πρόσφατη έκδοση του μελετητή του Κίμωνα Θεοδώρου (Ιωακείμ Θεοδωρίδη, γ. 1981) “Ο Βέλμος και οι εκθέσεις στο Άσυλον Τέχνης” (Φαρφουλάς, Πάτρα 2021), που εργάζεται στα εκπαιδευτικά προγράμματα του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, τον ξαναφέρνει στο προσκήνιο, ερευνώντας και συμπληρώνοντας δυσήνιο υλικό με σεβασμό. Να σημειώσουμε ότι 422 βελμικά σκίτσα έχουν δωρηθεί στη Συλλογή του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.

Ανθρωπιστικό ήταν το έναυσμα της αίθουσας τέχνης που ίδρυσε ο Βέλμος το 1927 στην κατοικία του, στην οδό Νικοδήμου 21, στην Πλάκα: έκθεση ζωγραφικής για την οικονομική ενίσχυση ασθενή καλλιτέχνη. Ακολούθησε πληθώρα εκθέσεων, 28 συνολικά, έως το 1938, οπότε και ο χώρος έκλεισε μετά από την οργάνωση της Αντι-Πανελλήνιας Έκθεσης, που απαντούσε στον μεταξικό θεσμό της πρώτης Πανελλήνιας Καλλιτεχνικής Έκθεσης τον ίδιο χρόνο.

Ασπούδαχτοι καλλιτέχνες

Ο Βέλμος όμως πρόσεξε και τα σχέδια του Χαλεπά, οργανώνοντας έκθεσή τους, μαζί με προπλάσματά του, στο Άσυλον Τέχνης τον Απρίλιο του 1928 και παρήγγειλε τη χάραξη σε μεταλλική πλακέτα σχεδίου του για την είσοδο του Ασύλου του. Το άδυτο που ίδρυσε ενθάρρυνε νέους ασπούδαχτους καλλιτέχνες, όπως ο Φώτης Ζαχαρίου (1909-2001) και ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989), που πρωτοεξέθεσαν στο Άσυλον Τέχνης τον Οκτώβριο του 1928.

Γίνεται έτσι ο πρώτος που έστρεψε ορισμένα ευεπίφορα βλέμματα προς την ανεπιτήδευτη τέχνη, που τη διακόνησε άλλωστε και ο ίδιος. Στις εκθέσεις του έλαβαν μέρος αρκετοί γνωστοί εικαστικοί καλλιτέχνες: οι Σπύρος Παπαλουκάς (1892-1957), Μίμης (Δημήτριος) Βιτσώρης (1902-1945), Γιόχαν Ρωμανός (Γιάννης Μανωλάκης, 1895-1980), Άγγελος Θεοδωρόπουλος (1883-1965), Αγήνωρ Αστεριάδης (1898-1977), Γιώργος Ζογγολόπουλος (1903-2004).

Ο Παύλος Νιρβάνας (Πέτρος Αποστολίδης, 1866-1937) έγραψε στην Εστία στις 30 Απριλίου 1930: «Τι ειρωνική, τι θλιβερά ειρωνική κυριολεξία. Διότι περί κυριολεξίας πρόκειται. Ο Βέλμος έκαμε, από το ταπεινό του σπιτάκι της οδού Νικοδήμου, ένα πραγματικό άσυλο για τη λησμονημένη και αγνοημένη τέχνη»…