Νυχτοφύλακα, πώς είναι η νύχτα;

«Το “Νυχτοδάσος” δεν είναι ποίημα ούτε πεζό με λυρική πρόζα, δεν είναι μια παράσταση τσίρκου, ούτε μια κρυπτοβιογραφία· είναι ένα κολάζ από έργα διαφορετικού ύφους και είδους και γι’ αυτό αντιστέκεται στην αβίαστη «τακτοποίηση» σε κάποια κατηγορία». Έτσι περιγράφει η μεταφράστρια του βιβλίου, Αργυρώ Μαντόγλου, στο επίμετρό της το “Νυχτοδάσος” της Djuna Barnes.

Πρόκειται για έργο-σταθμό της queer λογοτεχνίας, αλλά όπως κάθε σημαντικό λογοτέχνημα δεν χωράει σε μια τόσο στενή κατηγορία. Είναι πάντως ένα λογοτέχνημα που εκτιμήθηκε από μερικούς από τους σημαντικότερους δημιουργούς του 20ού αιώνα: T.S. Eliot, J. Joyce, W. Faulkner, D. Thomas, F.M. Ford, W. Burroughs.

Το “Νυχτοδάσος” περιγράφει τις ερωτικές ιστορίες μιας ομάδας Αμερικανών και Ευρωπαίων στο Παρίσι του Μεσοπολέμου —έναν εξωτικό, νυχτερινό υπόκοσμο, εκκεντρικό, βρόμικο και υπέροχο— όπου οι κοινωνικές τάξεις, η θρησκεία και η σεξουαλικότητα επαναπροσδιορίζονται. Όντας ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα που παρουσίασε απερίφραστα την ομοφυλοφιλία, η επιρροή του βιβλίου της Djuna Barnes υπήρξε, και συνεχίζει να είναι, σημαντική.

Η νέα αυτή μετάφραση του έργου στα ελληνικά κυκλοφόρησε πέρυσι από τις εκδόσεις Gutenberg. Πέραν του επιμέτρου, συνοδεύεται και από δύο εισαγωγές: η πρώτη είναι του T.S. Eliot όταν προλόγισε την αρχική έκδοση το 1937 και η δεύτερη από τη συγγραφέα Jeanette Winterson για τη νέα έκδοση των Faber and Faber εβδομήντα χρόνια αργότερα (2007).

Συμπληρωματικές Θεωρήσεις

Τα τρία συμπληρωματικά κείμενα είναι όλα πολύτιμα για τη σφαιρικότητα της πρόσληψής του από τον αναγνώστη. Γραμμένα υπό το πρίσμα του ποιητή (Έλιοτ), της πεζογράφου (Γουίντερσον) και της μεταφράστριας (Μαντόγλου), οι τρεις προσεγγίσεις καλύπτουν ένα χρονικό φάσμα 82 ετών και αναπόφευκτα προσφέρουν κάτι διαφορετικό η καθεμία. Ωστόσο, και τα σημεία στα οποία συγκλίνουν (π.χ. η δυσκολία κατηγοριοποίησης του έργου) λειτουργούν επαληθευτικά.

«Στο “Νυχτοδάσος” δεν υπάρχουν στερεότυπα ούτε καρικατούρες· υπάρχει μια αλήθεια σε αυτές τις ραγισμένες καρδιές που μας συγκινεί», γράφει η Γουίντερσον ακολουθώντας την μάλλον ικανότερη, αν κι εκτενέστερη διατύπωση του Έλιοτ, ο οποίος υπερβαίνοντας τη στενή queer θεώρηση —χωρίς να την αναιρεί— οικουμενικοποιεί τα πάθη που εκφράζονται μέσα στο μυθιστόρημα αυτό:

«Οι δυστυχίες που οι άνθρωποι βιώνουν μέσα από τις ιδιαίτερες αποκλίσεις της ψυχοσύνθεσής τους είναι ορατές από την επιφάνεια: η βαθύτερη πρόθεση είναι η αποκάλυψη της ανθρώπινης θλίψης και καταπίεσης που είναι οικουμενικές. Στις φυσιολογικές ζωές αυτή η θλίψη συνήθως δεν αποκαλύπτεται· συχνά —κι αυτό είναι το μεγαλύτερο δράμα— παραμένει κρυμμένη στον ίδιο τον πάσχοντα περισσότερο από όσο στον παρατηρητή. Ο ασθενής δεν γνωρίζει τι δεν λειτουργεί κανονικά· ένα κομμάτι του θέλει να μάθει, αλλά περισσότερο θέλει να αποκρύψει την πραγματικότητα από τον εαυτό του».

Η Γλώσσα της Μπαρνς

Προτού όμως ενδιαφερθεί για την πλοκή ή τους ανθρώπινους χαρακτήρες, ο αναγνώστης θαυμάζει κάτι άλλο στο βιβλίο της Μπαρνς: τη γλώσσα. Είναι η γλώσσα του “Νυχτοδάσους” που οδήγησε τον Έλιοτ να πει ότι χρειάζεται να διαθέτει ο αναγνώστης μια ποιητική ευαισθησία ώστε να εκτιμήσει το έργο. Στη σημερινή εποχή των υψηλών ταχυτήτων, που το διάβασμα είναι κατά κανόνα παραχωμένο στα διάκενα των «κανονικών» ημερήσιων δραστηριοτήτων, η Μπαρνς προσφέρει μια ευχάριστη αναγνωστική δοκιμασία.

Όχι μια δοκιμασία αντίστοιχη με εκείνη των έργων του J. Joyce και άλλων συγχρόνων της Μπαρνς μοντερνιστών, που ενίοτε αποδιώχνουν τον επίδοξο αναγνώστη με τη δυσκολία τους, αλλά αρκετή ώστε να κρατάει τον αναγνώστη σε εγρήγορση. Το σύνθετο ύφος απαιτεί ανάγνωση ενεργητική, οι μεταφορές είναι απρόσμενες και ποιητικές, προϋποθέτουν ένα στάδιο ερμηνείας ώστε να μπορέσει κανείς να προχωρήσει στην επόμενη φράση.

Ένα σύντομο απόσπασμα: «Δεν είμαστε παρά κουφάρια στον άνεμο, με τους μυς μας σφιγμένους μπροστά στη θνητότητα. Μας παίρνει ο ύπνος μέσα στην ατέρμονη σκόνη που επικάθεται στο σαρκίο μας. Είμαστε βυθισμένοι μέσα στα ονόματα που δίνουμε στη δυστυχία μας».

Το “Νυχτοδάσος” είναι ένα μυθιστόρημα ιδιαίτερου στοχαστικού και συγκινησιακού βάθους, και οι λέξεις της Τζούνα Μπαρνς μεταφέρονται με προσοχή, ακρίβεια και αντίστοιχη ομορφιά από τη μεταφράστρια Α. Μαντόγλου. Το έργο πλαισιώνεται από τρία κατατοπιστικότατα συνοδευτικά κείμενα και όλα αυτά έρχονται να αγκαλιαστούν από ένα από τα πιο όμορφα και καλοδιαλεγμένα εξώφυλλα της σειράς Aldina του Gutenberg, ολοκληρώνοντας έτσι την αναγνωστική εμπειρία.

Djuna Barnes
Νυχτοδάσος
Μετάφραση: Αργυρώ Μαντόγλου
Εκδόσεις Gutenberg, 2019
σελ. 277