Ο Άγιος Διονύσιος των Ζακυνθινών – Η ιστορία του ναού του

Πριν από 80 χρόνια, καλοκαίρι του 1940, ο Ζακυνθινός ζωγράφος, σκιτσογράφος, γελοιογράφος, ψηφοθέτης, διακοσμητής και συγγραφέας Στέφανος Ξενόπουλος (1872/3-1950), αδελφός του λογοτέχνη Γρηγόριου Ξενόπουλου (1867-1951), έφτανε από την Αθήνα στο νησί του. Ο λόγος που τον έφερνε πάλι στο φιόρο του Λεβάντε ήταν για να τοποθετήσει το πολύχρωμο ψηφιδωτό του με τον δικέφαλο αετό στην είσοδο της σολέας, στο σημείο του μαρμάρινου φράγματος του ναού του πολιούχου και ανακηρυγμένου από τους Βενετούς τα χρόνια 1758-63 προστάτη του νησιού Αγίου Διονυσίου (Σιγούρου, 1547-1622).

Την ιστορία του ναού του Αγίου Διονυσίου Ζακύνθου την οφείλουμε στον αρχιμανδρίτη, ιεροκήρυκα της Ιεράς Μητροπόλεως Ζακύνθου πατέρα Διονύσιο Κ. Λυκογιάννη (γ. 1974). Ο ρέκτης κληρικός έχει γράψει την ιστορία του ναού, στηριγμένος σε αδημοσίευτο υλικό ιδιωτικών αρχείων, των αρχείων των αρχιτεκτόνων που συνδέθηκαν με τον ναό του Αγίου Διονυσίου Ζακύνθου Αναστάσιου Κ. Ορλάνδου (1887-1979) και Ευστάθιου Στίκα (1913-1985), καθώς και των Γενικών Αρχείων του Κράτους του νομού Ζακύνθου (κυρίως όμως σε άγνωστο αρχειακό υλικό της Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου). Ειδικά το αρχείο της Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου το έχει ο ίδιος εντοπίσει, αρχειοθετήσει κοπιαστικά, μελετήσει προσεκτικά και αξιολογήσει.

Όλο αυτό το πλούσιο σε πληροφορίες απόθεμα ο π. Λυκογιάννης το συνέθεσε σε βιβλίο το 2016 (έκδοση Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος), προσθέτοντας αρκετές φωτογραφίες του. Προγενέστερη εκδοχή του βιβλίου αποτελεί μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία του, το 2012 στο Τμήμα Θεολογίας του ΑΠΘ. Εξάλλου το 2014 ακολούθησε η ανάληψη της διδακτορικής διατριβής του στο Τμήμα Θεολογίας του ΕΚΠΑ για την αργυροχοΐα στη Ζάκυνθο κατά τον 17o, τον 18ο και τον 19ον αιώνα.

Συγγνωστές στην παρούσα έκδοση οι ελάχιστες βιβλιογραφικές ελλείψεις, χρήσιμα το γλωσσάριο και η εικονογράφηση του παραρτήματος, με τη βιβλιογραφία του να συγκεντρώνει τις προγενέστερες σχετικές μελέτες. Είχαν προηγηθεί άλλοι Ζακυνθινοί λόγιοι μελετητές, όπως ο Παναγιώτης Χιώτης (1814-1896), o Νικόλαος Κατραμής (1820-1886), ο Λεωνίδας Χ. Ζώης (1865-1956), ο Ντίνος Κονόμος (1918-1990).

Ο πρώτος ναός

Μαθαίνουμε λοιπόν ότι ο πρώτος λίθινος ναός, που ακολουθούσε τον τύπο της μονόκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, θεμελιώθηκε το 1708 και αποπερατώθηκε το 1713. Το πυργόσχημο κωδωνοστάσιο του ναού θεμελιώθηκε το 1751. Σημαντικό υπήρξε το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού, έργο των Νικόλαου, Αναστάσιου και Άγγελου Λαμπέτη, που αρχίζει το 1728, αλλά οριστικά ολοκληρώνεται από τον Νικόλαο Λογοθέτη το 1752-53.

Το περίτεχνο αυτό έργο πουλήθηκε το 1777 στον ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στον Καληπάδο, χωριό του ζακυνθινού κάμπου. Κάποιες από τις δυτικότροπες εικόνες του τέμπλου αποδίδονται πειστικά από τον π. Λυκογιάννη στον Παναγιώτη Δοξαρά (1662-1729) και στον γιο του Νικόλαο (1770/6-1775). Το 1764, μετά από την ανακήρυξη του Αγίου Διονυσίου ως προστάτη του νησιού, προέκυψε ανάγκη επέκτασης του ναού του.

Ο δεύτερος ναός

Ο δεύτερος ναός, στον ίδιο τύπο, της μονόκλιτης βασιλικής, κράτησε το τέμπλο του πρώτου ναού έως το 1775, οπότε απαντά σε αναφορά το επόμενο ξυλόγλυπτο τέμπλο, έργο του Ζακυνθινού Αναστάσιου Μπάστα. Οι δυτικές στην τεχνοτροπία τους εικόνες του αποδίδονται στον μαθητή του Ν. Δοξαρά, Ζακυνθινό ιδιότυπο ιερέα, σατιρικό ποιητή και ζωγράφο Νικολό Κουτούζη (1741-1813), ενώ διορθώνονται το 1852 από τον επίσης Ζακυνθινό ζωγράφο Διονύσιο Τσόκο (1820-1862).

Από αρχειακές μαρτυρίες, έχουμε ονοματεπώνυμα των κτιστών, ξυλουργών, μαρμαρογλυπτών και των σιδηρουργών που δούλεψαν στον ναό. Το 1837 σχεδιάστηκε από τον Διονύσιο Τορτορέλη το σχέδιο του δεύτερου κωδωνοστασίου, το οποίο έμεινε ημιτελές, ενώ το 1846 θεμελιώθηκε το τρίτο, αλλά εν μέρει καταστράφηκε στον σεισμό του 1893.

Ο δημαρχιτέκτων του νησιού Ιωάννης Γ. Τριχάς, που διαδέχεται στη θέση αυτήν το 1880 τον πατέρα του, ανέλαβε την επιδιόρθωσή του, για να αντικατασταθεί και αυτό, έπειτα από τη δεινή σεισμοπυρκαγιά του 1953, από εκείνο που σχεδίασε ο Ζακυνθινός αρχιτέκτων Διονύσης Α. Ζήβας (1928-2018).

Ο σεισμός του 1893 έπληξε το μεγαλείο του δεύτερου ναού. Διασώθηκαν κατόψεις του, σχεδιασμένες το 1902 από τον Τριχά και το 1949 από τον άοκνο αρχιτέκτονα-αρχαιολόγο, τακτικό καθηγητή της Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Ρυθμολογίας του ΕΜΠ και της Βυζαντινής Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, διευθυντή Αναστηλώσεως Αρχαίων και Ιστορικών Μνημείων της Ελλάδος, από τα πρώτα μέλη της Ακαδημίας Αθηνών και επί δεκαετία επιτυχημένο γενικό γραμματέα της Αναστάσιο Κ. Ορλάνδο, τον δημιουργό του τρίτου ναού.

Ο τρίτος ναός

Πέντε χρόνια μετά από την καταστροφή, το 1898, άρχισε έρανος υπέρ ανεγέρσεως του τρίτου ναού, έρανος που διήρκεσε έως το 1933. Δημιουργός του αρχικού σχεδίου του, στον τύπο της σταυροειδούς εγγεγραμμένης βασιλικής με τρούλο, ήταν ο μαθητής του σπουδαίου Ernst Ziller (1837-1923) Πάνος Καραθανασόπουλος (π. 1870-μετά το 1933). Ο οποίος ήταν αρχιτέκτων του γκρεμισμένου μεγαλειώδους φαληρικού ξενοδοχείου Ακταίον και της Δημοτικής Αγοράς Άργους. Σημειώνουμε ότι τις αναμνήσεις του Ziller έχει μελετήσει η συνάδελφος Μαριλένα Ζ. Κασιμάτη με γόνιμο προβληματισμό (ελληνογερμανική έκδοση, Peak Publishing, 2020).

Ο συνεργάτης του Ernst Ziller, πολωνικής καταγωγής, Γερμανός πολιτικός μηχανικός Ludwig Schneider (1855-1943) ανέθεσε στον Ziller προοπτικό σχέδιο του ναού, που λανθάνει σήμερα και για το οποίο από το 1915 ο Ziller, με δύο επιστολές του, θα ζητούσε την αμοιβή του. Οι ελληνοτουρκικές διενέξεις των χρόνων 1919-22 είχαν προκαλέσει ραγδαία ανατιμολόγηση υλικών. Ματαιώθηκαν οι εργασίες.

Στο οικόπεδο της προθεμελίωσης του νέου ναού, σε περιοχή κατοικιών που την είχε αγοράσει η Επιτροπή Ανεγέρσεώς του, μπροστά από τον παλαιότερο ναό, στη βόρεια πλευρά του, είχε απομείνει το θλιβερό θέαμα του σκάμματος, της λούμπας, που κυριολεκτικά λίμναζε, μολύνοντας το περιβάλλον και τους περιοίκους του.

Το 1910 έγινε ο πρώτος αγιασμός για την έναρξη του έργου που δεν προχώρησε. Το 1923 αναλαμβάνει τον σχεδιασμό του ο Α. Κ. Ορλάνδος, με πολιτικό μηχανικό τον συνεργάτη του Περικλή Παρασκευόπουλο. Ο Ορλάνδος σχεδιάζει ακόμα και τις σιδεριές των παραθύρων.

Τα λαμπρά εγκαίνια 

Το 1932 ο σκελετός του ναού, τρίκλιτης βασιλικής με υπερυψωμένο το κεντρικό κλίτος, από σιδηροπαγές σκυρόδεμα (μπετόν αρμέ), είναι έτοιμος. Παραδίδεται από την ανώνυμη αθηναϊκή τεχνική εταιρεία ΛΑΣΚΟ. Το 1933 έγινε ο μαρμάρινος σταυρός του ναού από τον γλύπτη Κωνσταντίνο Περιβολίδη (π. 1860-μετά το 1933), που δούλευε στην οδό Αχιλλέως Παράσχου 18, στου Γκύζη.

Τις σχεδιασμένες από τον Ορλάνδο σιδηριές των παραθύρων του ναού τις κατασκευάζει το 1937 το αθηναϊκό εργοστάσιο των Βασίλειου Χρυσοσφαιρίδη και Γεώργιου Κοπίδη. Ο Τηνιακός μαρμαρογλύπτης Φίλιππος Ι. Σκαρής (1887-μετά το 1978) ανέλαβε το 1937 τις μαρμαρικές εργασίες του ναού, με τα επίκρανα και με τα πεσσόκρανα σε σχέδια του Ορλάνδου.

Προμηθευτής των έγχρωμων μαρμάρων Στύρων Ευβοίας ήταν η εταιρεία Grecian Marbles Ltd. Μέχρι το 1934 η εσωτερική διακόσμησή του ναού δεν έχει προχωρήσει, παρά την ανάμειξη και δύο ονομαστών Ζακυνθινών ζωγράφων, του Δημήτριου Σπ. Πελεκάση (1881-1973) και του Στέφ. Ξενόπουλου. Το 1937 ο αρχιτέκτων, στενός συνεργάτης του Ορλάνδου Ευστ. Στίκας γίνεται επιμελητής των καλλιτεχνικών εργασιών του ναού.

Το μνημειώδες ξυλόγλυπτο τέμπλο του τρίτου ναού, αξιόλογο δείγμα της νεοβυζαντινής γλυπτικής στα Επτάνησα, το φιλοτέχνησαν το 1940 οι Ζακυνθινοί Νικόλαος Διον. Ανδραβιδιώτης (1896-1954) και Αντώνιος Γ. Κεφαλλωνίτης Κουρελής (1876-μετά το 1940).

Τα εγκαίνια του ναού έγιναν πανηγυρικά, με λιτάνευση και εναπόθεση του σκηνώματος του Αγίου Διονυσίου, που το πλαισίωσαν σημαιοστολισμένα πολεμικά σκάφη και φιλαρμονικές, μαζί με πλήθος πιστών, πριν από εβδομήντα δύο χρόνια, στις 22 Αυγούστου 1948.