Ο ανδριάντας του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε′ έχει τη δική του άγνωστη ιστορία

Πριν από εκατό χρόνια, τον Ιούλιο του 1920, ο πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, καθηγητής της Νομικής Σχολής του, Γεώργιος Αγγελόπουλος (1852-1935) απέστειλε στον τμηματάρχη του Υπουργείου Οικονομικών Τάκη Χ. Κανδηλώρο (1874-1934) ευχαριστήρια επιστολή για προσωπική χορηγία του. Σκοπός της προσφοράς ήταν να θεσπιστεί, μέσω της Φιλοσοφικής Σχολής του ιδρύματος, μόνιμο ιστορικό διαγώνισμα πενταετούς περιοδικότητας με ετήσιο έπαθλο 5.000 δρχ.

Ο Αρκάς την καταγωγή Κανδηλώρος είχε ασχοληθεί με τη λαογραφία, με την ιστοριοδιφία και με τη δημοσιογραφία. Ανάμεσα στις μελέτες του, εξέχουσα θέση κατέχει μονογραφία του το 1909 για τον πατριώτη του, Δημητσανίτη Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ (Γεώργιο Αγγελόπουλο, 1746-1821). Το βιβλίο, πρώτο στη σειρά της Βιβλιοθήκης Κανδηλώρου, επανεκδόθηκε το 1921, στην εκατονταετηρίδα της ελληνικής επανάστασης, και το 2013.

Τον μαρτυρικό ιεράρχη τον τιμούσε στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών μαρμάρινος ανδριάντας, έργο του Τηνιακού γλύπτη Γεώργιου Φυτάλη (1830-1880), με τη βοήθεια του αδελφού του Λάζαρου (1831-1909). Η πάνω από μισόν αιώνα καθυστέρηση δημιουργίας του ανδριάντα αποδόθηκε στην αδυναμία του γλύπτη να γνωρίζει τις λεπτομέρειες του προσώπου του Πατριάρχη, το σκήνωμα του οποίου το βεβήλωσαν οι Οθωμανοί και οι Εβραίοι στην Κωνσταντινούπολη.

Το 1844 η Βουλή των Ελλήνων είχε αποφασίσει να ανιδρυθεί μνημείο του Πατριάρχη στην Ελλάδα. Το 1847 καταρτίστηκε αυτοβούλως επιτροπή από Δημητσανίτες και άλλους για να τελείται μνημόσυνο του Πατριάρχη Γρηγόριου Ε’ και του επίσης Δημητσανίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού (Γεώργιου Κόζια, 1771-1826) στον τότε καθεδρικό ναό της Αγίας Ειρήνης.

Το 1859 ο εφημέριος του ναού της Αγίας Τριάδος Οδησσού Γρηγόριος και ο Νικόλαος Βερναρδάκης διέθεσαν ποσόν για να αναγερθεί μαυσωλείο του Πατριάρχη. Το 1864 είχε ήδη αρχίσει, με αίτηση από το 1862 του ανιψιού του Γρηγόριου Ε’, ίλαρχου Γεώργιου Π. Αγγελόπουλου, έρανος υπέρ ανεγέρσεως μνημείου του Πατριάρχη.

Δεύτερη επιτροπή είχε συγκροτήσει το προεδρείο της Βουλής των Ελλήνων, ενώ η Ιερά Σύνοδος παρότρυνε τον ανώτερο και τον κατώτερο κλήρο να συνδράμουν. Όμως ανεστάλη κάθε ενέργεια, εξαιτίας της εκθρονίσεως του Όθωνα (1815-1867). Το 1864 λοιπόν ορίστηκε νέα επιτροπή, η οποία δεν δέχτηκε τη γνώμη του υπουργείου Παιδείας για ταφικό παρεκκλήσιο στον Λυκαβηττό.

Τα αποκαλυπτήρια

Η παραγγελία για τον μαρμάρινο ανδριάντα δόθηκε το 1869, τον ίδιο χρόνο με την ανάθεση του Ρήγα στον Ιωάννη Κόσσο (1822-1873). Με συμβόλαιο που υπέγραψε, ο παραγγελιοδόχος γλύπτης αναλάμβανε την υποχρέωση να ολοκληρώσει το γύψινο πρόπλασμα του ανδριάντα σε οχτώ μήνες και τον μαρμάρινο ανδριάντα σε δύο χρόνια. Ο λόγος της καθυστέρησής του ίσως πρέπει να συσχετιστεί και με την αυξημένη αίσθηση ευθύνης που βάραινε τον Γεώργιο Φυτάλη, καθώς επρόκειτο για το πρώτο έργο του εργαστηρίου που διατηρούσε με τους τρεις αδελφούς του στην Αθήνα.

Τα αποκαλυπτήρια του έργου, δωρεά του Ηπειρώτη ευεργέτη Γεώργιου Αβέρωφ (1815-1899), που είχε χρηματοδοτήσει και τον ανδριάντα του Ρήγα, έγιναν στις 25 Μαρτίου 1872. Δεν είναι άσχετη με τη φιλοτέχνηση του ανδριάντα η συγκυρία, αφού το 1871, πενήντα χρόνια από την ανάσυρση του λειψάνου του εθνομάρτυρα Πατριάρχη και από τη μετακομιδή του στην ελληνική κοινότητα της Οδησσού, τα οστά του ήρθαν στην Ελλάδα για να ταφούν στη γενέτειρά του Δημητσάνα, ενώ λιτανεύθηκαν πανηγυρικά από τον Πειραιά στην Αθήνα. Προηγήθηκε δοξολογία στον καθεδρικό ναό Αθηνών, που την ακολούθησε πεζοπορία των επισήμων στην πλατεία του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εκεί είχε από νωρίς συγκεντρωθεί πλήθος.

Μετά από τον πανηγυρικό λόγο, που τον εκφώνησε πάνω σε ξύλινο βάθρο περιβεβλημένο μυρτιές και μυρσίνες ο πατριώτης του Πατριάρχη πρύτανης Ευθύμιος Καστόρχης (1810-1889), ο οποίος αποκάλυψε τον ανδριάντα, ήρθε η ώρα του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (1824-1879) να απαγγείλει το ποίημά του “Ο ανδριάς του αοιδίμου Γρηγορίου του Ε’, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως”, το οποίο ενθουσίασε το πλήθος που δεν έπαψε να χειροκροτεί.

Σε αντίθεση με τον πάρισό του μαρμάρινο ανδριάντα του Ρήγα έξω από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο ανδριάντας του Γρηγόριου του Ε’ δεν συγκίνησε τον Τύπο και το κοινό. Την παράσταση φαίνεται ότι την έκλεψε το ποίημα του Βαλαωρίτη, που δημοσιεύθηκε στις αθηναϊκές εφημερίδες και στίχοι του θα μεταφράζονταν αυθωρεί στη γαλλική και στην αγγλική γλώσσα, χωρίς να λείψουν σατιρικές παρωδίες του. Τα οστά του Πατριάρχη εναποτέθηκαν το 1875 σε μαρμάρινη λάρνακα που την είχε φιλοτεχνήσει ο Γεώργιος Φυτάλης και η οποία φυλάσσεται στον καθεδρικό ναό Αθηνών.

Και στη Δημητσάνα

Το 1893 χρονολογείται άλλος μαρμάρινος ανδριάντας του Γρηγόριου Ε’, στημένος στην πλατεία μπροστά από τον ναό της Αγίας Κυριακής, στη γενέτειρά του Δημητσάνα, έργο του Ιταλού Luigi Jorini (1817-1911), δωρεά του πλούσιου ομογενούς της Οδησσού Γρηγορίου Μαρασλή (1831-1907) που τον προόριζε για το προαύλιο του ελληνικού ναού στην Οδησσό.

Αρνητική απάντηση του Τσάρου Αλέξανδρου Β’ (Νικολάγεβιτς, 1818-1881), με τη δικαιολογία ότι, αν επρόκειτο να αγιοκαταταχθεί ο Πατριάρχης, η ορθόδοξη εκκλησία δεν επέτρεπε ανδριάντες αγίων, ενώ, αν ονομαζόταν εθνομάρτυρας, δεν είχε θέση στην εκκλησία, έκανε τον Μαρασλή να θέλει να στήσει τον ανδριάντα σε ελληνικό φιλανθρωπικό κατάστημα της Οδησσού.

Η τύχη να περάσει τότε από την πόλη για να διαδώσει στη Ρωσία τη σταφίδα ο Δημητσανίτης εφέτης και πολιτικός Ευθύμιος Καράκαλος (1836-1934) οδήγησε να δωρηθεί το έργο στη Δημητσάνα, με τη μέριμνα επιτροπής.

Στην πρόσθια όψη του βάθρου του ανδριάντα κεφαλαιογράμματο αρχαιοπρεπές επίγραμμα αναφέρεται στη θυσία του καλού ποιμένος Γρηγόριου Ε’.

Η αγιοκατάταξη 

Στις 8 Απριλίου 1921, στην εκατονταετηρίδα της ελληνικής επανάστασης, η Εκκλησία της Ελλάδος αγιοκατέταξε τον Γρηγόριο Ε’.

Δύο μέρες μετά, στις 10 Απριλίου 1921, κατά την εκατοστή επέτειο του μαρτυρίου του Πατριάρχη, ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρήστος Ανδρούτσος (1869-1935) εκφώνησε, έχοντας και την εντολή της Κεντρικής Επιτροπείας της Εκατονταετηρίδος της Ελληνικής Επαναστάσεως, πανηγυρικό λόγο για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ στη μεγάλη αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Τρία χρόνια αργότερα, το 1924, εγκαινιάστηκε από τον μητροπολίτη Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως Πολύκαρπο (Γεώργιο Συνοδινό, 1864-1947) ναός για τον Πατριάρχη στη Δημητσάνα, με δαπάνη των απανταχού Δημητσανιτών.

Το χρέος – Οι συμβολισμοί

Οι δύο ανδριάντες, του Ρήγα και του Γρηγόριου Ε’, συνυφαίνονται με την εθνική βούληση να τιμηθεί ο αγώνας για την απελευθέρωση της Ελλάδος από τον οθωμανικό ζυγό, σε πνεύμα μεγαλοϊδεατικό, το οποίο προγραμματισμένα συνέπεσε το 1871 με την πεντηκονταετηρίδα της ελληνικής επανάστασης του 1821.

Δεν είναι άλλωστε τυχαία η επιλογή του φιλομοναρχικού Ιωάννη Κόσσου για τον ανδριάντα του Ρήγα και του ανερχόμενου Γεώργιου Φυτάλη για τον ανδριάντα του πατριάρχη Γρηγόριου Ε’, καθώς και του ευνοούμενου από το παλάτι πρύτανη Καστόρχη να εκφωνήσει τον λόγο στα αποκαλυπτήρια του μνημείου, μνημονεύοντας τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη (1770-1843), τον Ανδρέα Ζαΐμη (1791-1840) και τον Όθωνα, χωρίς να πει το παραμικρό για άλλους.

Η ανέγερση των δύο ανδριάντων ώθησε Έλληνες λογίους, όπως την ζωγράφο και συγγραφέα Dora d’Istria (Ελένη Γκίκα, 1828-1888), να ζητήσουν να στηθεί ο ανδριάντας του εν ζωή πυρπολητή Κωνσταντή Κανάρη (1793-1877), πρόπλασμα του οποίου είχε φιλοτεχνήσει ο γλύπτης Κοσμάς Απέργης (1837-μετά το 1898) στη Φλωρεντία!

Προτάθηκε ακόμα από το Δημοτικό Συμβούλιο Αθηναίων και ανίδρυση μαρμάρινου ανδριάντα του Όθωνα στα τέλη του 1859, όπως και μνημείου για τον αγώνα του 1821, με βασιλικό διάταγμα στις 25 Μαρτίου 1870 να προσδιορίζει ως τόπο του την Πλατεία Ομονοίας.