Ο 3.500 ετών Γρύπας Πολεμιστής

Γράφει η Ελένη Μαντζουράνη *  –

Το 2015 μια ομάδα Αμερικανών αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Καθηγητή Jack Davis του Πανεπιστημίου του Cincinnati και την σύζυγό του, επίσης αρχαιολόγο, Δρ Shari Stocker έφεραν στο φως ένα ασύλητο τάφο κοντά στο μυκηναϊκό ανάκτορο της Πύλου, το επονομαζόμενο στα Ομηρικά έπη, Ανάκτορο του Νέστορα.

Στον τάφο βρέθηκε ο σκελετός άντρα συνοδευόμενου από πλήθος ταφικών δώρων, περίπου 1400 αντικείμενα. Τα κτερίσματα του τάφου, όπλα, σκεύη, κοσμήματα και άλλα ευρήματα ήταν κατασκευασμένα από πολύτιμα μέταλλα, ελεφαντόδοντο, ημιπολύτιμους λίθους και άλλα. Η ανακάλυψη του μοναδικού αυτού ευρήματος έκανε το γύρο του κόσμου και ενθουσίασε τη διεθνή αρχαιολογική κοινότητα.

Ο τάφος ονομάστηκε συμβατικά «Ο Τάφος του Πολεμιστή του Γρύπα» από ένα ελεφάντινο εύρημα που απεικόνιζε ένα μυθικό πλάσμα με σώμα λιονταριού και κεφάλι αρπαχτικού πτηνού (αετού/γύπα), το οποίο λέγεται γρύπας. Ο τάφος αυτός χρονολογικά δεν είναι σύγχρονος με το γειτονικό Ανάκτορο του Νέστορα αλλά παλαιότερος. Χρονολογείται γύρω στα 1450 π.Χ.

ίναι μια εποχή σημαντικών αλλαγών και ανακατατάξεων στην περιοχή του Αιγαίου. Είναι η περίοδος της βαθμιαίας ανόδου και ουσιαστικής εδραίωσης της ισχύος των Μυκηναίων της Ηπειρωτικής Ελλάδας έναντι των Μινωιτών κατοίκων της μεγαλονήσου Κρήτης που αποτελούσαν μέχρι τότε τη σημαντικότερη δύναμη από άποψη πολιτική, οικονομική και πολιτισμική.

Μια μοναδικής τεχνικής σφραγίδα

Πριν λίγες μέρες στους New York Times οι δύο Αμερικανοί αρχαιολόγοι δημοσιοποίησαν ένα ακόμη σπουδαίο εύρημα από τον τάφο αυτό. Ανάμεσα στους δεκάδες σφραγιδόλιθους (σφραγίδες από ημιπολύτιμους λίθους) που είχαν αποκαλύψει το 2015 στον τάφο και οπωσδήποτε χρειάζονταν καθαρισμό και συντήρηση από τους ειδικούς, μια αμυγδαλόσχημη (όπως χαρακτηρίζουν αυτό το σχήμα οι αρχαιολόγοι) σφραγίδα μεγέθους 3.50 εκατοστά μήκους περίπου, φτιαγμένη από αχάτη, έφερε στην μία της επιφάνεια μια εκπληκτικής σύνθεσης και τεχνικής σκηνή.

Γενικά, η τέχνη της κατασκευής σφραγίδων ανήκει στην κατηγορία της μικρογλυπτικής και απαιτεί τεράστια δεξιοτεχνία από αυτούς που ειδικεύονταν στην τέχνη αυτή. Οι καλλιτέχνες αυτοί καλούνταν να λαξεύσουν με μικροσκοπικά εργαλεία πάνω σε πολύ μικρή επιφάνεια ολόκληρες σκηνές από τη φύση (τον φυτικό και ζωικό κόσμο που τους περιέβαλε), την καθημερινή ζωή τους, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους, τις γιορτές τους, τα έθιμά τους, τις συγκρούσεις τους αλλά και σκηνές με όντα φανταστικά ή/ και μυθικά.

Το ρεπερτόριο των σφραγίδων από τους πολιτισμούς του Αιγαίου, ιδίως από την Κρήτη και την Ηπειρωτική Ελλάδα χαρακτηρίζεται από ποικιλομορφία. Ας σημειώσουμε μάλιστα ότι κάθε σφραγίδα με την όποια παράσταση αυτή απεικονίζει είναι μοναδική. Παρόμοια θέματα υπάρχουν σε διαφορετικές σφραγίδες αλλά πανομοιότυπα όχι.

Η αναπαράσταση

Ας ξαναγυρίσουμε τώρα στον σφραγιδόλιθο από τον «Τάφο του Πολεμιστή του Γρύπα». Στη συγκεκριμένη σφραγίδα ο σπουδαίος αυτός άγνωστος καλλιτέχνης μας παρουσιάζει μια σκηνή μάχης ανδρών σώμα με σώμα. Η κεντρική ανδρική μορφή έχει ήδη κατατροπώσει τον ένα αντίπαλο που κείτεται στο έδαφος, είτε νεκρός είτε βαριά τραυματισμένος. Ο θεατής βλέπει το σώμα του νεκρού/τραυματία από την πίσω πλευρά. Δεν φορά κράνος και έχει κοντά μαλλιά. Δίπλα του και το πεσμένο θηκάρι με τον ιμάντα του που περιείχε το ξίφος του.

Στη συνέχεια, η μάχη γίνεται μονομαχία με τον άλλο αντίπαλο που κρατάει μακρύ δόρυ και ασπίδα, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει τη λυσσαλέα επίθεση του ατρόμητου πολεμιστή που προσπαθεί να τον καρφώσει στο λαιμό με το ξίφος του ενώ ταυτόχρονα με το άλλο του χέρι έχει αρπάξει το λοφίο της περικεφαλαίας του, μάλλον για να φέρει πιο κοντά το κεφάλι και να τον αποτελειώσει.

Η υπεροχή της κεντρικής μορφής είναι πέρα από φανερή. Οι δύο άντρες, ο νεκρός/τραυματίας και ο απελπισμένα μαχόμενος για τη ζωή του πολεμιστής φορούν το ίδιο κοντό ένδυμα (αρχαιολογικά λέγεται ζώμα ή περίζωμα) και άρα ανήκουν στην ίδια ομάδα. Πρόκειται ίσως για το ίδιο γένος, την ίδια φατρία, τον ίδιο οίκο;

Ο επιτιθέμενος φορά άλλου είδους ζώμα, πολύ πιο κοντό, φέρει στη μέση του το θηκάρι του ξίφους του, το οποίο στρέφει απειλητικά προς τον αντίπαλό του, δεν φέρει κράνος και τα μαλλιά του, που ανεμίζουν από την ορμή της κίνησης του, είναι μακριά. Το πιθανότερο ανήκει σε άλλη ομάδα, γένος ή φατρία. Να υποθέσουμε ότι είναι ο αδιαμφισβήτητος νικητής στη σύγκρουση αυτή; Φαίνεται ότι αυτός ήταν ο στόχος του καλλιτέχνη. Πρόκειται για μια παράσταση γεμάτη βία και αίμα.

Η Μάχη των Ηρώων

Η απόδοση των μυών των σωμάτων των πολεμιστών είναι εξαιρετικά λεπτομερής και ρεαλιστική. Πρόκειται κατά τη γνώμη μου για το καλύτερο παράδειγμα που διαθέτουμε μέχρι σήμερα στην Αιγαιακή εικονογραφία. Επίσης, στα μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού μπορούμε να θαυμάσουμε μέρος του οπλισμού που φέρουν οι τρεις άντρες στην παράσταση αυτή, δηλ. τα πραγματικά ξίφη και δόρατα.

Οι σκηνές μάχης ήταν ιδιαίτερα αγαπητές στην εικονογραφία των Μυκηναίων σε διάφορα είδη τέχνης. Οι Μυκηναίοι εξάλλου θεωρούνταν και γενναίοι πολεμιστές. Αντίθετα, στη Μινωική Κρήτη, χωρίς να απουσιάζουν εντελώς οι σκηνές βίας, δεν ήταν τόσο δημοφιλείς. Ένα παρόμοιο παράδειγμα μάχης εκ του συστάδην απεικονίζεται και σε χρυσό δακτυλίδι από τις Μυκήνες, γνωστό με το όνομα «Η Μάχη των Ηρώων», χωρίς ωστόσο την απόδοση τόσων λεπτομερειών.

Το αριστουργηματικό αυτό μικροαντικείμενο, όπως και πολλά άλλα ευρήματα από τον τάφο, θεωρούμε ότι είναι είτε μινωικής κατασκευής και εισηγμένο είτε κατασκευασμένο από μινωίτες τεχνίτες που εργάζονταν στην Ηπειρωτική Ελλάδα εκείνη την εποχή.

Η παράσταση του σφραγιδόλιθου αυτού μας φέρνει στο νου λεπτομερείς περιγραφές μαχών από τα Ομηρικά έπη που αναμφίβολα χρονολογούνται πολύ υστερότερα. Μήπως τέτοιου είδους παραστάσεις από την Προϊστορία αντικατοπτρίζουν μύθους που στη συνέχεια βρήκαν τη θέση τους και στους Ιστορικούς χρόνους;

Κλείνοντας, θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι, εάν δεν γνωρίζαμε με απόλυτη βεβαιότητα την ακριβή προέλευση του αντικειμένου, δηλαδή από ένα ασύλητο τάφο, σήμερα οι αρχαιολόγοι θα είχαν ξεκινήσει μια μεγάλη επιστημονική συζήτηση για την αυθεντικότητα ή μη του σφραγιδολίθου αυτού. Έχει ξανασυμβεί αρκετές φορές στο παρελθόν.

---

* Η Ελένη Μαντζουράνη είναι καθηγήτρια Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών