Ο Μπρεχτ, η αποστασιοποίηση και η Μουσική

Στην ιστορία των Τεχνών υπήρξαν μερικές προσωπικότητες που χωρίς αυτούς η Τέχνη θα ήταν άλλη. Που άλλαξαν, δηλαδή, τη ροή των πραγμάτων. Χωρίς τον Ρεμπό η Ποίηση θα ήταν άλλη. Χωρίς τον Μπαχ, αλλά και τον Σένμπεργκ, η Μουσική θα ήταν άλλη. Χωρίς τον Ιερώνυμο Μπος, αλλά κυρίως χωρίς τον Πικάσο, η Ζωγραφική θα ήταν άλλη. Οι τρεις μεγαλοφυείς ποιητές του Θεάτρου, Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης προσδιόρισαν το θέατρο για 2.500 χρόνια, αγκαλιάζοντας με τις φτερούγες τους τον Μάρλοου, τον Σαίξπηρ, τον Γκαίτε, τον Τσέχοφ και πολλούς άλλους σημαντικούς. Χωρίς, όμως, τον Μπρεχτ το Θέατρο σήμερα θα ήταν άλλο.

Αυτή, λοιπόν, η τομή στη θεατρική πράξη, καθώς και η επιρροή της σε άλλες Τέχνες που συνδέονται με το θέατρο, καθιστούν τον Μπρεχτ ιστορική φυσιογνωμία της Τέχνης του 20ου αιώνα. Η επιρροή που άσκησε σε συγγραφείς αλλά και σημαντικούς σκηνοθέτες του Θεάτρου, όπως ο Στρέλερ, ο Μπρουκ, ο Στάιν, ο Ουίλσον, η Μνούσκιν είναι καταλυτική ακόμα και όταν κάποιοι εξ αυτών δεν αναφέρονται στον Μπρεχτ για δικούς τους λόγους.

Για να περάσει ο Μπρεχτ από τη μαρξιστική θεωρία της αισθητικής στην πράξη δημιούργησε τη μέθοδο της αποστασιοποίησης και του παραξενίσματος. Η αποστασιοποίηση είναι εκείνο το εργαλείο, με το οποίο ο Μπρεχτ δηλώνει την αντίθεσή του στην αριστοτελική μίμηση και κάθαρση, που ήταν η βάση του Θεάτρου για αιώνες. Μέσω αυτής, δηλαδή μέσω της συναισθηματικής συμμετοχής, ο θεατής οδηγείται στη συμπάθεια, στον οίκτο, στον φόβο που του προκαλούν τα πάθη των ηρώων.

Ο μύθος χαρακτηρίζεται από μια ροή γεγονότων που οδηγούν στην κορύφωση. Ο μύθος στην αριστοτελική εκδοχή του θεάτρου οφείλει να έχει μια συνέχεια και να διευκολύνει τον θεατή να εισέλθει στο έργο, καθώς αποδίδει σ’ αυτό μια συνάφεια με την ίδια τη ζωή. Η μπρεχτική ένσταση σ’ αυτή την πορεία ταύτισης στηρίζεται ακριβώς στην αμφισβήτηση της συνέχειας της αφήγησης.

Ο Μπρεχτ θέλει έναν θεατή που να αποστασιοποιείται από τα πάθη, έτσι ώστε να τα παρατηρεί με κριτική ματιά. Ο ίδιος το διατυπώνει πεντακάθαρα πάλι στο “Μικρό όργανο για το θέατρο”: «επειδή το κοινό δεν καλείται να πέσει μέσα στον μύθο, όπως μέσα σε ένα ποτάμι για να παρασυρθεί πότε από δω, πότε από κει, πρέπει τα γεγονότα να συνδεθούν έτσι μεταξύ τους, ώστε οι κόμποι να είναι φανεροί. Έτσι μόνο μπορεί ο θεατής να παρεμβάλλεται ανάμεσά τους με την κρίση του».

Η αποστασιοποίηση

Οι κόμποι που συνδέουν τα γεγονότα πρέπει λοιπόν να είναι φανεροί. Γιατί η σύνδεση των γεγονότων εκεί που μπορεί να παρεμβάλλεται ο θεατής, είναι το σημείο που η συνέχεια μπορεί να αναιρεθεί. Αυτή, λοιπόν, η διακοπή είναι που ορίζεται σαν το κατεξοχήν πεδίο της μπρεχτικής αποστασιοποίησης στο επίπεδο της μυθοπλασίας.

Ο Μπρεχτ επινοεί ένα πλαίσιο για τις θεατρικές χειρονομίες που θα εξασφαλίζουν μια αποστασιοποιητική δράση και το ονομάζει gestus. Το gestus δεν είναι μόνο μια θεατρική χειρονομία. Είναι ένα σύνθετο θεατρικό δρώμενο που εισάγει την ασυνέχεια και στο ρόλο και στο παίξιμο του ηθοποιού και στη σειρά των επεισοδίων, όπως ο ίδιος αναφέρει πάλι στο “Μικρό όργανο για το θέατρο”.

Αυτές οι εκφραστικές κινήσεις διακόπτουν τη θεατρική αφήγηση, αναστέλλοντας έτσι οποιαδήποτε πορεία ταύτισης του θεατή με τον ηθοποιό, αλλά και του ηθοποιού ή του τραγουδιστή με τον ρόλο του. Οι χειρονομίες του ηθοποιού είναι απολύτως απαραίτητες όταν επιχειρεί να διατηρήσει τις αποστάσεις από το ρόλο του.

Ο δείχνων να δείχνεται

Η αποστασιοποιητική λειτουργία μιας τέτοιας χειρονομίας είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική στα τραγούδια που υπάρχουν σε κάποιες παραστάσεις του. Επισημαίνοντας τον ρόλο τους ο Μπρεχτ το διατυπώνει έτσι: «ιδιαίτερα στο τραγούδι είναι σημαντικό ο δείχνων να δείχνεται». Ο Μπρεχτ ευτύχησε να έχει τρεις συνεργάτες στη μουσική, συνθέτες μεγάλης αξίας. Πρόκειται για τον Κουρτ Βάιλ, τον Χάνς Άισλερ, και τον Πολ Ντεσάου. Και οι τρεις έγραψαν τις περισσότερες μουσικές στα ανεβάσματα των θεατρικών του έργων, συνέθεσαν όπερες, ή έργα μουσικού θεάτρου σε λιμπρέτα του και μελοποίησαν τα περισσότερα ποιήματά του.

Με τον Κουρτ Βάιλ ο Μπρεχτ δημιουργεί δυο μνημειώδη έργα στην ιστορία της όπερας και του μουσικού θεάτρου, το “Μαχαγκόνι” και την “Όπερα της Πεντάρας”. Είναι έργα στα οποία βρίσκει κανείς μουσικά στοιχεία που αντανακλούν τη μπρεχτική θεωρία για το επικό θέατρο. Ο Χανς Άισλερ είναι, όμως, αυτός που ερμηνεύει μουσικά απολύτως τη θεωρία  της αποστασιοποίησης και του παραξενίσματος.

Με τον Μπρεχτ συνεργάστηκε αδιαλείπτως από το 1930 έως το 1956. Δεκάδες μουσικές για τα περισσότερα ανεβάσματα έργων του Μπρεχτ φέρουν την υπογραφή του. Βασικός συνεργάτης του στο Μπερλίνερ  Ανσαμπλ μελοποίησε πολλά ποιήματά του, έγραψε μουσική για τον κινηματογράφο και δούλεψε στο μουσικό θέατρο. Και όπως είπα προηγουμένως εδώ βρίσκει εφαρμογή η αποστασιοποίηση στη μουσική.

Το χνάρι πάνω στη Γη

Όποιος θέλει να μελετήσει τη λειτουργία της αποστασιοποίησης στη μουσική, ας διαβάσει κι ας ακούσει πολλές φορές τη μουσική που έγραψε ο Χανς Άισλερ στην “Μάνα” του Μπρεχτ το 1930. Προσωπικά μελέτησα αυτή τη μουσική στη βερσιόν του Άισλερ για μέτζο σοπράνο, βαρύτονο, αφηγητή, χορωδία και δύο πιάνα.

Κατανόησα πλήρως τι σημαίνει παραξένισμα, πως ο θεατής μπορεί να μη βυθίζεται στην πλοκή και να μπαινοβγαίνει σε αυτή, τι σημαίνει μουσική ασυνέχεια, πως σπάει απότομα η κυκλική μελωδία, τι ρόλο παίζουν τα διάφωνα διαστήματα και οι εναλλαγές τους με αρμονικές συγχορδίες. Ένας ολόκληρος κόσμος που μετουσιώνει μουσικά τη θεωρία στην πράξη, δημιουργώντας ταυτοχρόνως έργο πνοής.

Αν δούμε και τα άλλα έργα του, μπορούμε να συμπληρώσουμε την μουσική μέθοδο της αποστασιοποίησης με τις ρυθμικές εναλλαγές και τα τινάγματα των πνευστών, καθώς και με την αντιστικτική λογική τους. Θέλω να πω με ειλικρίνεια ότι χωρίς την μελέτη μου στον Χάνς Άισλερ δεν θα έγραφα τη “Μουσική Πράξη στον Μπρεχτ”, έργο για το οποίο είμαι υπερήφανος.

Η Τέχνη είναι το χνάρι του ανθρώπου πάνω στη Γη, αλλά κυρίως με τον Μπρεχτ αποκτάει κι ένα δεύτερο περιεχόμενο. Συμβάλλει, δηλαδή, στην συνειδητοποίηση των ανθρώπων ότι αυτοί μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Στις μέρες βαρβαρότητας που περνάμε, η Τέχνη μπορεί και πρέπει να εμψυχώνει. Είναι φανερό ότι οποιαδήποτε ιδιότητα από αυτές και να διαλέξουμε, η Τέχνη, η μεγάλη Τέχνη είναι σήμερα πιο απαραίτητη από ποτέ.